فیقهی ئاسان: به‌شی زه‌كات: ده‌روازه‌ی یه‌كه‌م : پێشه‌كیه‌كانی زه‌كات
< kurdish -كردي - كوردی >
ده‌سته بژێرێك له زانایان
وه‌رگێرانی: ده‌سته‌ی به‌شی كوردی له ماڵپه‌ری ئیسلام هاوس
پێداچونه‌وه‌ی: پشتیوان سابیر عه‌زیز
الفقه الميسر :كتاب الزكاة: الباب الأول : في مقدمات الزكاة
نخبة من العلماء
ترجمة : فريق القسم الكردي بموقع إسلام هاوس
مراجعة: بشتیوان صابر عزیز
به‌شی زه‌كات
ده‌روازه‌ی یه‌كه‌م : پێشه‌كیه‌كانی زه‌كات، كه چه‌ند بابه‌تێك له‌خۆ ده‌گرێت
بابه‌تی یه‌كه‌م : پێناسه‌ی زه‌كات :
زه‌كات له زمانه‌وانیدا : به‌واتای گــه‌شه وزیادكردن دێت، ووتراوه : زكی الزرع : كاتێك گه‌شه ده‌كات .
له شه‌رعیشدا زه‌كات مه‌به‌ست پێی : ئه‌و هه‌قه‌یه كه واجب بووه له‌و ماڵ وسامانه‌ی كه گه‌شتبێته ڕاده‌یه‌كی دیاریكراو، به‌كۆمه‌ڵێك مه‌رجی تایبه‌ته‌وه، بۆ ده‌سته وكۆمه‌ڵه كه‌سێكی دیاركراو، ئه‌مه‌ش به‌نده‌كان پاك ده‌كاته‌وه، وده‌روونه‌كانیش خاوێن ده‌كاته‌وه، خوای گه‌وره‌ش فه‌رموویه‌تی : ﱡﭐ ﲉ ﲊ ﲋ ﲌ ﲍ ﲎ ﲏ ﱠ [ التوبة : 103 ]، واتا : له ماڵ وسامانیان زه‌كات وه‌ربگره، به‌هۆیه‌وه دڵ و ده‌روونیانی پێ پاكه‌وه‌كه، هه‌تا له گوناهه‌كانیان پاك ببنه‌وه .
بێگومان زه‌كات هۆكارێكه له‌هۆكاره‌كانی هۆگری وخۆشه‌ویستی ودادگه‌ری وهاوسه‌نگی كۆمه‌ڵایه‌تی له نێوان تاكه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌ی موسڵماندا .
بابه‌تی دووه‌م : حوكمی زه‌كات و به‌ڵگه‌كان له‌سه‌ری :
زه‌كاته فه‌رزێكه له فه‌رزه‌كانی ئاینی پیرۆزی ئیسلام، وه یه‌كێكه له پێنج پایه و كۆڵه‌كه‌كانی، زه‌كات له‌پاش نوێژ، گرنگترین پایه‌ی ئیسلامه، وه‌ك خوای گه‌وره له قورئانی پیرۆزدا هه‌میشه له‌پاش نوێژ فه‌رمانی پێكردووه، وه‌ك فه‌رموویه‌تی : ﱡﭐ ﲋ ﲌ ﲍ ﲎ ﱠ [ البقرة : 43 ]، واتا : نوێژ بکه‌ن و زه‌کات بده‌ن، وه فه‌رموویه‌تی : ﱡﭐ ﲉ ﲊ ﲋ ﲌ ﲍ ﲎ ﲏ ﱠ [ التوبة : 103 ]، واتا : له ماڵ وسامانیان زه‌كات وه‌ربگره، به‌هۆیه‌وه دڵ و ده‌روونیانی پێ پاكه‌وه، هه‌تا له گوناهه‌كانیان پاك ببنه‌وه .
وه پێغه‌مبه‌ری خوایش ( صلی الله علیه وسلم ) فه‌رموویه‌تی : " بني الإسلام على خمس, شهادة أن لا إله إلا الله وأن محد رسول الله، وإقام الصلاة، وإيتاء الزكاة، وحج البيت وصوم رمضان " ( )، واتا : ئیسلام له‌سه‌ر پێنج پایه وكۆڵه‌كه بنیات نراوه، شاهیدی دان به‌وه‌ی كه هیچ په‌رستراوێكی به هه‌ق نیه جگه له ( الله )، وه شاهیدی بده‌یت كه موحه‌مه‌د پێغه‌مبه‌ری خوایه، وه ئه‌نجامدانی نوێژه‌كان، وه زه‌كات دان، و حه‌جی ماڵه‌كه‌ی خودا، ووڕۆژووی مانگی ڕه‌مه‌زان .
وه به به‌ڵگه‌ی ئه‌و فه‌رمووده‌یه‌ش كاتێك پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) وه‌صیه‌تی موعاذی كوڕی جه‌به‌لی پێكرد كاتێك ناردی بۆ یه‌مه‌ن، و پێی فه‌رموو : " ادعهم إلى شهادة أن لا إله إلا الله وأني رسول الله فإن هم أطاعوا لذلك فأعلمهم أن الله قد افترض عليهم خمس صلوات في كل يوم وليلة فإن هم أطاعوا لذلك فأعلمهم أن الله افترض عليهم صدقة في أموالهم تؤخذ من أغنيائهم وترد على فقرائهم " ( )، واتا : بانگیان بكه بۆ شاهیدی دان به‌وه‌ی هیچ په‌رستراوێكی به‌هه‌ق نیه جگه له (الله) وه بۆ شاهیدی دان به‌وه‌ی من پێغه‌مبه‌ری خوام، ئه‌گه‌ر هاتوو گوێڕایه‌ڵی ئه‌مه بوون، فێریان بكه وپێیان ڕابگه‌یه‌نه كه خوای گه‌وره له شه‌و وڕۆژێكدا پێنج نوێژی له‌سه‌ر فه‌رز كردوون، ئه‌گه‌ر هاتوو گوێڕایه‌ڵی ئه‌مه‌ش بوون، فێریان بكه وپێیان ڕابگه‌یه‌نه كه خوای گه‌وره زه‌كاتی ماڵ وسامانه‌كه‌یانی له‌سه‌ر فه‌رز كردوون، له ده‌وڵه‌مه‌نده‌كانیان وه‌ربگره، وبیده‌وه به هه‌ژاره‌كانیان .
پاشان زانایان له ته‌واوی ووڵاتانی ئیسلامیدا كۆده‌نگن له‌سه‌ر واجبیه‌تی زه‌كات، وه هاوهڵانیش هاوده‌نگ بوون له‌سه‌ر شه‌ڕ و جه‌نگ كردن له‌گه‌ڵ ئه‌وانه‌ی زه‌كاتیان نه‌دا .
به‌مه‌ش به به‌ڵگه‌كانی قورئان و سوننه‌ت و كۆده‌نگی زانایان فه‌رزیه‌تی زه‌كاتدان سه‌لمێنرا .
بابه‌تی سێهه‌م : حوكمی ئه‌و كه‌سه‌ی كه ئینكاری زه‌كات ده‌كات :
هه‌ر كه‌سێك به نه‌زانی ئینكاری واجبیه‌تی زه‌كات بكات، نه‌زانیه‌ك له كه‌سێكه‌وه نمونه‌كانی وه‌ك ئه‌و نه‌زانن به حوكمی زه‌كات، ئه‌مه‌ش یان له‌به‌ر ئه‌وه‌ی تازه موسڵمان بووه، یان ئه‌وه‌تانێ له لادێ و گوندێكی دوور گه‌وره بووه و‌دووره له ژیانی شار، ئه‌وه حوكم نادرێت به كافر بوونی ئه‌و كه‌سه، چونكه بیانووی هه‌یه .
به‌ڵام ئه‌گه‌ر هاتوو ئه‌و ئه‌كه‌سه‌ی ئینكاری واجبیه‌تی زه‌كات ده‌كات كه‌سێكی موسڵمان بێت له‌نێو موسڵمانان و شار و ووڵاتان و زانایانی ئیسلامدا ژیا بێت و په‌روه‌رده بوو بێت، ئه‌وا ئه‌و كه‌سه به هه‌ڵگه‌ڕاوه له دین داده‌نرێت و سه‌رجه‌م حوكمه‌كانی كه‌سی هه‌ڵگه‌ڕاوه له‌دینی به‌سه‌ردا جێ به‌جێ ده‌كرێت، مۆڵه‌تی سێ ڕۆژی پێده‌درێت كه ته‌وبه بكات و په‌شیمان بێته‌وه، ئه‌گه‌ر هاتوو ته‌وبه‌ی كردو په‌شیمان بوویه‌وه باشه، وه گه‌ر نا ده‌كوژرێت، چونكه به‌ڵگه‌كانی واجبیه‌تی زه‌كات له قورئان و سوننه‌ت و كۆده‌نگی زانایانی ئومه‌تی ئیسلام زۆر ڕوون و ئاشكرایه، چونكه چاوه‌ڕوانی نه‌زانین و جه‌هلی واجبیه‌تی زه‌كات له‌كه‌سێكی له‌م شێوه‌یه لێ ناكرێت، ئه‌م ئینكاری كردنه‌ش ته‌نها بۆ شتێك ده‌گه‌ڕێته‌وه، ئه‌ویش ئه‌وه‌یه قورئان وسوننه‌ت به‌درۆ ده‌زانێ و باوه‌ڕیان پێ ناكات .
بابه‌تی چواره‌م : حوكمی ئه‌و كه‌سه‌ی له‌به‌ر ڕژدی و به‌خیلی زه‌كات نادات :
هه‌ركه‌س له‌به‌ر ڕژدی و به‌خیلی زه‌كات نه‌دات، به‌ڵام باوه‌ڕی هه‌بێت به‌وه‌ی خوای گه‌وره واجبی كردووه، ئه‌وه ئه‌و كه‌سه به زه‌كات نه‌دانه‌كه‌ی گوناهباره، به‌ڵام پێی له ئیسلام ناچێته ده‌ره‌وه، چونكه زه‌كات به‌شێكه له به‌شه‌كانی دین، بۆیه ته‌نها به نه‌دانی زه‌كات كافر نابێت، ئه‌ویش به به‌ڵگه‌ی ئه‌و فه‌رمووده‌یه‌ی كه پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) له باره‌ی ئه‌و كه‌سانه‌ی كه زه‌كات ناده‌ن فه‌رموویه‌تی : " ثم یری سبیله إما إلی الجنة وإما إلی النار " ( )، چونكه ئه‌گه‌ر بهاتایه بێباوه‌ڕ بوایه باسی ڕێگای بۆ به‌هه‌شت نه‌ده‌كرد، ئه‌م جۆره كه‌سانه سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی به‌زۆر زه‌كاتی ماڵیان لێ وه‌رده‌گیرێت، سزایه‌كی گونجاوی وایش ده‌درێن كه جارێك تر نه‌كه‌ن زه‌كاتی ماڵیان ده‌رنه‌كه‌ن، خۆ ئه‌گه‌ر ئه‌مانه زه‌كاتیان نه‌دا و ده‌ستیشیان كرد به جه‌نگ كردن له‌گه‌ڵ موسڵماناندا ئه‌وا پێشه‌وای موسڵمانان ده‌بێت له‌گه‌ڵیاندا بجه‌نگێت تاوه‌كو ملكه‌چی فه‌رمانی خوا ده‌بن و زه‌كاتی ماڵه‌كه‌یان ده‌رده‌كه‌ن، خوای گه‌وره‌ش له‌م باره‌یه‌وه فه‌رموویه‌تی : ﱡﭐ ﲥ ﲦ ﲧ ﲨ ﲩ ﲪ ﲫ ﲬﲭ ﱠ [ التوبة : 5 ], واتا : جا ئه‌گه‌ر ته‌وبه‌یان کردو وازیان هێنا له‌و کاره‌یان و نوێژیان کردو زه‌کاتیاندا، ئه‌وه وازیان لێبهێنن و ڕێیان بۆ چۆڵ بکه‌ن .
هه‌روه‌ها پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) فه‌رموویه‌تی : " أمرت أن أقاتل الناس حتی یشهدوا أن لا إله إلا الله، وأن محمدا رسول الله، ویقیموا الصلاة، ویؤتوا الزكاة، فإذا فعلوا ذلك عصموا مني دمائهم وأموالهم إلا بحق الإسلام وحسابهم علی الله " ( ), واتا : فه‌رمان پێكراوه كه له‌گه‌ڵ خه‌ڵكیدا بجه‌نگم، تا ئه‌و كاته‌ی شاهیدی ده‌ده‌ن كه هیچ په‌رستراوێكی به‌هه‌ق نیه جگه له ( الله ) وه شاهیدیش ده‌ده‌ن من پێغه‌مبه‌ر و نێرراوی خوام، وه نوێژه‌كانیان ده‌كه‌ن، وزه‌كاتی ماڵ وسامانیان ده‌رده‌كه‌ن، جا ئه‌گه‌ر هاتوو ئه‌وه‌یان كرد ئه‌وا خوێن وماڵ وسامانیان پارێزراو ده‌بێت، به هه‌ق ومافێك له هه‌ق ومافه‌كانی ئیسلام نه‌بێت، پاشان لێپرسینه‌وه‌شیان له‌سه‌ر خوایه .
ئه‌بو به‌كری صدیق یش ( خوای لێ ڕازی بێت ) له‌باره‌ی ئه‌و كه‌سانه‌ی كه زه‌كاتی ماڵ وسامانیان نه‌دا، ووتی : " لو منعوني عناقا كانوا یؤدونها إلی رسول الله لقاتلتهم علیها " ( )، واتا : ئه‌گه‌ر بێتو ڕێگری بن له دانی كاره مێنگه‌یه‌ك كه كاتی خۆی ده‌یاندا له زه‌كاتدا، ئه‌وا له‌گه‌ڵیاندا ده‌جه‌نگم – تا ئه‌و كاته‌ی ملكه‌ج ده‌بن - .
مه‌به‌ست له ووشه‌ی ( العناق ) كاری مێنگه‌یه كه هێشتا ساڵێكی ته‌واو نه‌كردبێت .
دیاره كاتێك ئه‌بو به‌كر ( خوای لێ ڕازی بێت ) ئه‌م هه‌ڵویسته‌ی هه‌بوو له به‌رامبه‌ر ئه‌و كه‌سانه‌ی ڕێگر بوون له پێدانی زه‌كات، هه‌رسێ خه‌لیفه‌كه‌ی تری ڕاشدین و ته‌واوی هاوهڵانیش پشتگیری هه‌ڵوێسته‌كه‌ی بوون، ئه‌مه‌ش واتا و مانای كۆده‌نگ ( الاجماع ) ی ئه‌وان ده‌گه‌یه‌نێت له‌سه‌ر شه‌ڕ كردن له‌گه‌ڵ ئه‌و كه‌سانه‌ی زه‌كات ناده‌ن، دیاره ئه‌و كه‌سه‌شی له‌به‌ر ڕژدی وبه‌خیلیش زه‌كات نه‌دات ئه‌وا ده‌چنه چوار چێوه‌ی ئه‌و ده‌قانه‌ی كه ئاماژه‌مان پێدان ئه‌گه‌ر ده‌سه‌ڵاتیان هه‌بوو وه شه‌ڕ وجه‌نگیان كرد ئه‌وا پێشه‌وای موسڵمانان له‌گه‌ڵیاندا ده‌جه‌نگێت تا ملكه‌چی فه‌رمانی خوا ده‌بن .
بابه‌تی پێنجه‌م : ئه‌و ماڵ و سامانه‌ی كه زه‌كاتیان تێدا واجبه :
1- ( بهیمة الانعام) مه‌به‌ست پێی ووشتر وڕه‌شه ووڵاخ، ومه‌ڕ و بزنه، ئه‌ویش به به‌ڵگه‌ی ئه‌و فه‌رمووده‌یه‌ی كه پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) ده‌فه‌رموێت : " من صاحب إبل ولا بقر ولا غنم لا يؤدي زكاتها إلا جاءت يوم القيامة أعظم ما كانت وأسمنه تنطحه بقرونها وتطؤه بأخفافها كلما نفدت أخراها أعادت عليه أولاها حتى يقضى بين الناس " ( ), واتا : ئه‌و خاوه‌ن ووشتر و ڕه‌شه‌ووڵاخ و مه‌ڕ وبزنه‌ی زه‌كاتی ماڵاته‌كه‌ی ده‌رنه‌كات، ئیلا كاتێك كه ڕۆژی دوایی دێت ئه‌و ئاژه‌ڵانه زۆر له‌وه گه‌وره‌تر و قه‌ڵه‌وتر ده‌یانهێنن، به شاخه‌كانیان شۆخیان لێ ده‌ده‌ن، وه ده‌یانخه‌نه ژێر سم و قاچیانه‌وه، جا كاتێك كه دوا دانه‌یان ته‌واو ده‌بێت، دیسان جارێك تر دێنه‌وه به‌سه‌ریدا، ئه‌مه به‌رده‌وام ده‌بێت تا ئه‌و كاته‌ی كه دادگایی خه‌ڵكی ده‌ست پێ ده‌كات .
2- ( النقدان ) زێر وزیوو : وه هه‌ر شتێكی تریش جێگای ئه‌وانی گرتبێته‌وه له‌م دراوانه‌ی كه ئێستا له نێو خه‌ڵكیدا ده‌ستاو ده‌ستی پێده‌كرێت، له باره‌ی زه‌كاتی زێر و زیووه‌وه خوای گه‌وره فه‌رموویه‌تی : ﱡﭐ ﱲ ﱳ ﱴ ﱵ ﱶ ﱷ ﱸ ﱹ ﱺ ﱻ ﱼ ﱽ ﱠ [ التوبة : 34 ], واتا : ئه‌وانه‌ی که زێر و زیو کۆ ده‌که‌نه‌وه و قایمی ده‌که‌ن و له پێناوی ڕێبازی خوادا زه‌كاته‌كه‌ی ده‌رناكه‌ن و نایبه‌خشن، ئه‌وه مژده‌ی سزایه‌کی پڕ ئێشیان بده‌رێ!!
وه پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) ده‌فه‌رموێت : " ما من صاحب ذهب، ولا فضة، لا يؤدي منها حقها إلا إذا كان يوم القيامة صفحت له صفائح من نار، فأحمي عليها في نار جهنم، فيكوى بها جنبه، وجبينه، وظهره، كلما بردت أعيدت له في يوم كان مقداره خمسين ألف سنة، حتى يقضى بين العباد فيرى سبيله، إما إلى الجنة وإما إلى النار " ( )، واتا : ئه‌و خاوه‌ن زێر وزیوه‌ی كه زه‌كاتی زێر وزیوه‌كه‌ی ده‌رناكات، له ڕۆژی دواییدا چه‌ند پارچه‌یه‌ك له‌و زێر وزیوانه ده‌هێنن و به ئاگری دۆزه‌خ سوریان ده‌كه‌نه‌وه وپاشان نێوچه‌وان وئه‌ملاولای وپشتی پێ داخ ده‌كه‌ن، جا كاتیك ساردیش ده‌بنه‌وه جارێكی تر ئاماده‌ی ده‌كه‌نه‌وه بۆ ئه‌وه‌ی پێی داخ بكه‌نه‌وه، له ڕۆژێكدا كه ته‌نها ڕۆژێكی به ئه‌ندازه‌ی په‌نجا هه‌زار ساڵه، ئه‌مه‌ش به‌رده‌وام ده‌بێت تا ئه‌و كاته‌ی دادگای كردنی خه‌ڵكی ده‌ست پێده‌كات، و ڕێگاو شوێنی خۆی ده‌بینێت، یان بۆ به‌هه‌شت یان بۆ ناو ئاگری دۆزه‌خ .
3- ( عروض التجارة ) ماڵی بازرگانی : مه‌به‌ست پێی هه‌موو كه‌لوپه‌ل وماڵ وسامانیكه كه كڕین وفرۆشتنی پێوه بكرێت به‌مه‌به‌ستی ده‌ستكه‌وتنی قازانج، به به‌ڵگه‌ی ئه‌و ئایه‌ته‌ی كه خوای گه‌وره فه‌رموویه‌تی : ﱡﭐ ﲃ ﲄ ﲅ ﲆ ﲇ ﲈ ﲉ ﲊ ﱠ [ البقرة : 267 ]، واتا : ئه‌ی ئه‌و كه‌سانه‌ی باوه‌ڕتان هێناوه ببه‌خشن له‌و ماڵه چاك وپاكه كه له رێگه‌یه‌كی په‌سه‌ندوو حه‌ڵاڵه‌وه به‌ده‌ستتان هێناوه .
ته‌واوی زانایان ئه‌م ئایه‌ته‌یان كردووه به به‌ڵگه بۆ واجب بوونی زه‌كات له‌ماڵی بارزگانیدا، وه ووتویانه مه‌به‌ست له‌م ئایه‌ته زه‌كاتی ماڵی بارزگانیه .
4- ( الحبوب والثمار ) دانه‌وێله وبه‌روبومی كشتوكاڵ، مه‌به‌ست له (الحبوب) هه‌موو دانه‌وێڵه‌یه‌كی قوته كه هه‌ڵبگیرێت، وه‌ك گه‌نم و جۆ وهاوشێوه‌كانیان، وه مه‌به‌ست له ( الثمار ) یش خورما و مێووژه، له‌م باره‌یه‌شه‌وه خوای گه‌وره فه‌رموویه‌تی : ﱡﭐ ﲋ ﲌ ﲍ ﲎ ﲏﲐ ﱠ [ البقرة : 267 ] واتا : - وه ببه‌خشن - له‌وه‌ی که بۆمان ده‌رهێناوون(بۆمان ڕواندوون) له زه‌وی، وه هه‌روه‌ها فه‌رموویه‌تی : ﱡﭐ ﲤ ﲥ ﲦ ﲧﲨ ﱠ [ الانعام : 141 ]، واتا : ڕۆژی چنین و دروێنه مافی (هه‌ژارانی) زه‌كاته‌كه‌ی لێبده‌ن .
وه پێغه‌مبه‌ری خوایش ( صلی الله علیه وسلم ) فه‌رموویه‌تی : " فیما سقت السماء والعیون أو كان عثریا( ) العشر، وفیما سقي بالنضح ( ) نصف العشر " ( )، واتا : ئه‌و كشتوكاڵه‌ی كه له ئاوی باران یان كانیاوه‌كان، یان له‌ڕێگای ته‌ڕی ناوچه‌كه‌وه - به‌و شێوه‌یه‌ی كه مێرگ وئاودار بێت- ئاو ده‌خواته‌وه له ده به‌ش یه‌ك به‌شی ده‌درێت به‌زه‌كات، وه ئه‌و كشتوكاڵه‌یش كه ئاوی بۆ ده‌هێنرێت – یان بۆی ده‌كڕرێت، یان به پاره بیری بۆ لێ ده‌درێت – نیو ده‌یه‌كی ده‌درێت به زه‌كاتدا – واتا : له بیست به‌ش به‌شێكی ده‌درێت به‌زه‌كاتدا - .
5- ( المعادن والركاز ) مه‌به‌ست له ( معادن ) هه‌موو ئه‌و كانزا به‌نرخانه‌یه كه خوای گه‌وره له‌زه‌ویدا دروستی كردوون وده‌رده‌هێنرێن، به‌بێ ئه‌وه‌ی كه‌سێك داینابێت، وه‌ك زێر وزیوو و مس، و هاوشێوه‌كانیان، وه مه‌به‌ست له ( ركاز ) ئه‌و ماڵ وسامانه‌یه كه له سه‌رده‌مانێكی پێشتر له زه‌ویدا شاردراونه‌ته‌وه و دواتر كه‌سانی تر پێی ده‌زانن و ده‌ریان ده‌هێننه‌وه، به‌ڵگه‌ی واجب بوونی زه‌كات له كانزا وماڵه شاراوه‌كاندا گشتگیری ئه‌و ئایه‌ته‌ی پێشووتره كه باسمان كرد و خوای گه‌وره فه‌رموویه‌تی : ﱡﭐ ﲃ ﲄ ﲅ ﲆ ﲇ ﲈ ﲉ ﲊ ﱠ [ البقرة : 267 ], واتا : ئه‌ی ئه‌و كه‌سانه‌ی باوه‌ڕتان هێناوه ببه‌خشن له‌و ماڵه چاك وپاكه كه له رێگه‌یه‌كی په‌سه‌ندوو حه‌ڵاڵه‌وه به‌ده‌ستتان هێناوه.
ئیمامی قورطوبی له ته‌فسیری ئه‌م ئایه‌ته‌دا ده‌ڵێت : مه‌به‌ست پێی ڕووه‌ك وكانزا و ماڵه شاراوه‌كاننن كه پاشتر ده‌رده‌هێنرێن، هه‌روه‌ها پێغه‌مبه‌ری خوایش ( صلی الله علیه وسلم ) فه‌رموویه‌تی: " وفي الركاز الخمس " ( )، واتا : ئه‌و ماڵانه‌ی كه له‌كۆندا شاراونه‌ته‌وه و پاشان ده‌رده‌هێنرێن پێنج یه‌كی بدرێت به زه‌كاتدا .
پاشان ئومه‌تی ئیسلامیش كۆده‌نگن له‌سه‌ر واجب بوونی زه‌كات له كانزاكاندا .
بابه‌تی شه‌شه‌م : حیكمه‌ت له واجب بوونی زه‌كات، زه‌كات له‌سه‌ر كێ واجبه، مه‌رجه‌كانی واجب بوونی زه‌كات :
أ-حیكمه‌ت له واجب بوونی زه‌كات :
زه‌كات له‌به‌ر كۆمه‌ڵێك حیكمه‌تی به‌رز وبڵند وئامانجی پیرۆز كه ژماره‌یان زۆرن، له‌و حیكمه‌تانه‌یش :
1-پاككردنه‌وه‌ی ماڵ وسامان وگه‌شه كردنی، وبه‌ره‌كه‌ت تێكه‌وتن ونه‌هێشتنی خراپه وبه‌ڵا وپاراستنی له ئافات و ده‌رد ونه‌خۆشی .
2-پاككردنه‌وه‌ی دڵ وده‌روونی كه‌سی زه‌كاتده‌ر له چروكی و ڕژدی وبه‌خیلی وپیس وچه‌په‌ڵی گوناه وتاوان، وه ڕاهێنانی ئه‌و كه‌سه له‌سه‌ر سه‌خاوه‌تمه‌ندی ماڵ به‌خشین له پێناو خوای گه‌وره‌دا .
3- هاوسۆزی هه‌ژاران و پڕكردنه‌وه‌ی پێداویستی ونه‌داری بێ نه‌وایان وكه‌مده‌رامه‌ته‌كانی كۆمه‌ڵگه .
4-جێ به‌جێكردنی هاوسه‌نگی وهاوكاری وخۆشه‌ویستی له‌نێوان تاكه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌دا، بۆیه ده‌بینین كاتێك ده‌وڵمه‌ند وخاوه‌ن سامانێك زه‌كاتی ماڵه‌كه‌ی ده‌دات به برا هه‌ژار و نه‌داره‌كه‌ی ئه‌وا خۆشه‌ویستی ئه‌و به‌ده‌ست ده‌هێنێت، چونكه هه‌میشه كه‌سی به‌خشنده جێگای خۆی ده‌كاته‌وه له دڵی ئه‌وانه‌ی پێیان ده‌به‌خشێت، به‌مه‌ش ئه‌و حقد وحه‌سه‌ده‌ی ئه‌گه‌ر دروست بووبێت به‌رامبه‌ری خاوه‌ن ماڵ وسامان ده‌ڕه‌وێته‌وه وئه‌من وئاسایش له ناو كۆمه‌ڵگه‌دا بڵاو ده‌بێته‌وه، وه یه‌كێكه له نه‌خۆشیه كوشنده‌كانی بنه‌بڕ ده‌كرێت، تاوای لێدێت كه هه‌ژاران پاراستنی ماڵ وسامانی ده‌وڵه‌مه‌نده‌كان به ئه‌ركی خۆیان ده‌زانن، هه‌رگیز ئاواته خوازی فه‌وتانی ناكه‌ن .
5-زه‌كاتدان به هه‌ژاران و كه‌سانی شایسته خۆی له‌خۆیدا شوكر كردنی خوای گه‌وره‌یه له‌سه‌ر ئه‌و نیعمه‌ته داراییانه‌ی كه خوای گه‌وره داویه‌تی به به‌نده‌كانی، له هه‌مان كاتدا گوێڕایه‌ڵی فه‌رمانه‌كانی په‌روه‌ردگاره كه فه‌رمانی كردووه به به‌نده ده‌وڵه‌مه‌نده‌كانی زه‌كات ماڵ وسامانیان ده‌ربكه‌ن .
6-زه‌كاتدان به‌ڵگه‌یه له‌سه‌ر ڕاستگۆی ئیمان وباوه‌ڕی ئه‌و كه‌سه‌ی كه زه‌كاتی ماڵ وسامانه‌كه‌ی ده‌رده‌كات، چونكه ماڵ ودارایی خۆشه‌ویسته لای خاوه‌نه‌كه‌ی، وه له‌ده‌ستیشی نابێته‌وه له‌به‌ر ڕه‌زامه‌ندی ئه‌و كه‌سه نه‌بێت كه له‌هه‌موان خۆشه‌ویستره لای، هه‌ر بۆیه به به‌خشین وزه‌كات ده‌وترێت (صدقة) واته ڕاستگۆی، چونكه كه‌سی به‌خشنده و زه‌كاتده‌ر ڕاست ده‌كات له‌گه‌ڵ خاوه‌نی هه‌قیقی ماڵ وداراییه‌كه كه خوای گه‌وره‌یه كاتێك داوای لێ كردووه له‌به‌ر خۆشه‌ویستی و ڕه‌زامه‌ندی ئه‌و زه‌كاتی سامانه‌كه‌ی ده‌ربكات .
7-زه‌كاتدان هۆكارێكه بۆ به‌ده‌ستهێنانی ڕه‌زامه‌ندی په‌روه‌ردگار، و دابه‌زینی به‌ره‌كه‌ت، وسڕینه‌وه‌ی تاوان وگوناهه‌كان و شتی تریش .
ب-زه‌كات له‌سه‌ر كێ واجبه ( مه‌رجه‌كانی واجب بوونی ) :
زه‌كات واجبه له‌سه‌ر ئه‌و كه‌سه‌ی كه ئه‌م مه‌رجانه‌ی خواره‌وه‌ی تێدا دێته دی :
1-ئیسلام : واته : ئه‌و كه‌سه ده‌بێت موسڵمان بێت، چونكه زه‌كات واجب نیه له‌سه‌ر كه‌سی بێباوه‌ڕ، له‌به‌ر ئه‌وه زه‌كاتدان عیباده‌تێكی دارایی و ماڵ به‌خشینه كه‌سی موسڵمان به جێ به‌جێكردنی خۆی له‌خوای گه‌وره نزیك ده‌كاته‌وه، وه كه‌سی بێباوه‌ڕ هیچ په‌رستن وعیباده‌تێكی لێ وه‌رناگیرێت هه‌تاوه‌كو موسڵمان ده‌بێت و دێته ناو ئاینی پیرۆزی ئیسلامه‌وه، وه‌ك خوای گه‌وره فه‌رموویه‌تی : ﱡﭐ ﲬ ﲭ ﲮ ﲯ ﲰ ﲱ ﲲ ﲳ ﲴ ﲵ ﲶ ﱠ [ التوبة : 54 ], واتا : هه‌ر بۆیه ئه‌وه‌ی که ده‌یبه‌خشن لێیان وه‌رناگیرێت، چونکه ئه‌وانه باوه‌ڕیان به‌خواو به‌پێغه‌مبه‌ره‌که‌ی (صلى الله عليه وسلم) نیه .
جا كاتێك كه زه‌كات له بێباوه‌ڕان وه‌رناگیرێت و لێیان قبوڵ ناكرێت، هیچ سوودێك له پابه‌ند كردنیان به دانی زه‌كاته‌وه نابینرێت، ئه‌بو به‌كری صدیقیش ( خوای لێ ڕازی بێت ) له‌م باره‌یه‌وه فه‌رموویه‌تی : " هذه فريضة الصدقة التي فرضها رسول الله ( صلى الله عليه وسلم ) على المسلمين " ( )، واتا : ئه‌مه صه‌ده‌قه ( زه‌كاتدانه ) پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلى الله عليه وسلم ) فه‌رزی كردووه له‌سه‌ر موسڵمانان، كه‌واته ئه‌مه ئه‌وه ده‌گه‌یه‌نێت كه كه‌سی بێباوه‌ڕ پێش باوه‌ڕهێنان داوای زه‌كاتدانی لێ ناكرێت .
له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ده‌بێت ئه‌وه بزانین كه‌سی بێباوه‌ڕ له ڕۆژی دواییدا لێپرسینه‌وه‌ی هه‌موو ئه‌مانه‌ی له‌گه‌ڵ ده‌كرێت، چونكه له‌سه‌ر ڕای دروست كه‌سی بێباوه‌ڕ موكه‌له‌فه به باوه‌ڕ هێنان، زه‌كاتدانیش كۆڵه‌كه وپایه‌یه‌كه له پێنج پایه‌كی ئیسلام، كه‌به شێكن له ئیمان وباوه‌ڕ .
2-ئازادی : زه‌كاتدان له‌سه‌ر به‌نده و ئه‌و كه‌سه‌ی به‌ڵێنی ئازاد كردنی پێدراوه واجب نیه، چونكه به‌نده خاوه‌نی هیچ شتێك نیه، به‌نده‌ی به‌ڵێن پێدراویش موڵكایه‌تی و خاوه‌نداریه‌تیه‌كه‌ی لاوازه، دیاره كه‌سی به‌نده ئه‌وه‌ی هه‌یه‌تی و له‌ده‌ستیه‌تی موڵكی سه‌ید وگه‌وره‌كه‌یه‌تی، بۆیه زه‌كات له‌سه‌ر سه‌ید وگه‌وره‌كه‌ی واجبه .
3-ئه‌و ماڵ وداراییه‌ی كه ده‌گاته ئه‌ندازه‌ی زه‌كاتدان ده‌بێت موڵكێكی ته‌واوی جێگیری خاوه‌نه‌كه‌ی بێت، ( ملكا مستقرا تاما ) ( ) وه ده‌بێت زیاد بێت له پێداویستیه زه‌روریه‌كانی خۆی، ئه‌و پێداویستیانه‌ی كه‌س ناتوانێت لێی بێ ئاتاج بێت، وه‌ك خواردن و جلوبه‌رگ و شوێن وجێگای مانه‌وه، چونكه زه‌كاتدان بۆ هاوسۆزیه له‌گه‌ڵ هه‌ژاران، بۆیه ئه‌و ئه‌ندازه‌ی زه‌كاتی تێدا واجب ده‌بێت پێویسته به‌دوور بێت له‌وه‌ها وه‌صفێك، ئه‌ویش به ڕوونی له‌م فه‌رمووده‌یه‌دا به‌ده‌رده‌كه‌وێت كه پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) فه‌رموویه‌تی : " ليس فيما دون خمسة أوسق صدقة، وليس فيما دون خمس ذود صدقة، وليس فيما دون خمس أواق صدقة " ( )، واتا : به‌روبومی دانه‌ویڵه وكشتوكاڵ كه‌متر له پێنج وسق ( ) زه‌كاتی تێدا واجب نابێت، وه كه‌متر له پێنج ووشتریش زه‌كاتی تێدا واجب نابێت، وه له زیویش كه‌متر له پینج ئۆقیه‌ش ( ) زه‌كاتی تێدا واجب نابێت .
4-ساڵ به‌سه‌ردا هاتنه‌وه به‌سه‌ر ئه‌و ماڵ و داراییه‌دا: ئه‌ویش به‌وه‌ی دوانزه مانگ به مانگی ئاسمان تێپه‌ڕ بكات به‌سه‌ر ئه‌و ماڵ وداراییه‌ی كه گه‌یشتوه‌ته ڕاده‌ی زه‌كات وله‌هه‌مان كاتیشدا له‌ژێر ده‌سه‌ڵاتی خاوه‌نه‌كه‌ی بێت و بتوانێت ته‌صه‌ڕوفی پێوه بكات، ئه‌ویش به به‌ڵگه‌ی ئه‌و فه‌رمووده‌یه‌ی كه پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) فه‌رموویه‌تی : " لا زكاة في مال حتی یحول علیه الحول " ( )، واتا : زه‌كات له ماڵ وسامانێكدا واجب نابێت هه‌تاوه‌كو ساڵی به‌سه‌ردا نه‌یه‌ته‌وه .
ئه‌م مه‌رجه‌ش تایبه‌ته به ئاژه‌ڵ له (ووشتر وڕه‌شه ووڵاخ و مه‌ڕ وبزن) وزێر وزیوو ( هه‌موو دراوێكیش كه جێگای زێر وزیووی گرتبێته‌وه ) له‌گه‌ڵ ماڵی بازرگانی، به‌ڵام سه‌باره‌ت به كشتوكاڵ له دانه‌وێڵه و مێوژ و خورما، و كانزا وماڵه شاراوه‌كانی كۆن كه ده‌دۆزرێنه‌وه مه‌رجی ساڵ به‌سه‌ردا هاتنه‌وه‌یان نیه، ئه‌ویش به به‌ڵگه‌ی ئه‌و ئایه‌ته پیرۆزه‌ی كه‌ه خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێت : ﱡﭐ ﲤ ﲥ ﲦ ﲧﲨ ﱠ [ الانعام : 141 ], واتا : ڕۆژی چنین و دروێنه‌ی كشتوكاڵ وبه‌روبوم مافی (هه‌ژارانی) زه‌كاته‌كه‌ی لێبده‌ن .
وه له‌به‌ر ئه‌وه‌ی كانزا و ماڵه شاراوه‌كان ماڵێكن له زه‌ویه‌وه ده‌رده‌هێنرێن، بۆ واجب بوونی زه‌كات تێیاندا مه‌رجی ساڵ به‌سه‌ردا هاتنه‌وه‌یان تێدا به مه‌رج نه‌گیراوه، وه‌ك به‌روبومی كشتوكاڵ و دانه‌وێڵه ( گه‌نم و جۆ و مێوژ و خورما ) .
بابه‌تی حه‌وته‌م : به‌شه‌كانی زه‌كات :
زه‌كات ده‌كرێت به دوو به‌شه‌وه :
1-زه‌كاتی ماڵ ودارایی : كه په‌یوه‌سته به ماڵ وسامان له پاره وپوڵ و ئاژه‌ڵ و ماڵات و كشتوكاڵ و ماڵی بازرگانی .
2-زه‌كاتی لاشه وجه‌سته : كه په‌یوه‌سته به لاشه و جه‌سته‌ی مرۆڤی موسڵمانه‌وه، كه مه‌به‌ست لێی زه‌كاتی سه‌ر فیتره‌یه له پاش گرتنی ڕۆژووی مانگی ڕه‌مه‌زان واجب ده‌بێت .
بابه‌تی هه‌شته‌م : زه‌كاتی ماڵی قه‌رز :
ئه‌گه‌ر هاتوو قه‌رز به‌لای كه‌سێكی نه‌داره‌وه بوو، ئه‌وا خاوه‌ن قه‌رزه‌كه هه‌ركاتێك قه‌رزه‌كه‌ی وه‌رگرته‌وه زه‌كاتی ئه‌و ساڵه‌ی لێ ده‌دات كه قه‌رزه‌كه‌ی تێدا وه‌رگرتوه‌ته‌وه، به‌ڵام ئه‌گه‌ر هاتوو قه‌رزه‌كه به‌لای كه‌سێكی ده‌وڵه‌مه‌نده‌وه بوو، ئه‌وا خاوه‌ن قه‌رز هه‌موو ساڵێك له‌گه‌ڵ ماڵ وسامانه‌كه‌ی خۆیدا زه‌كاتی ئه‌و قه‌رزه‌یش ده‌دات. چونكه وه‌ك ئه‌وه وایه لای خۆی بێت .
پێڕستی بابه‌ته‌كان
م ناونیشان لاپه‌ڕه
1 بابه‌تی یه‌كه‌م : پێناسه‌ی زه‌كات 1
2 بابه‌تی دووه‌م : حوكمی زه‌كات و به‌ڵگه‌كان له‌سه‌ری 1
3 بابه‌تی سێهه‌م : حوكمی ئه‌و كه‌سه‌ی كه ئینكاری زه‌كات ده‌كات 2
4 بابه‌تی چواره‌م : حوكمی ئه‌و كه‌سه‌ی له‌به‌ر ڕژدی و به‌خیلی زه‌كات نادات 3
5 بابه‌تی پێنجه‌م : ئه‌و ماڵ و سامانه‌ی كه زه‌كاتیان تێدا واجبه 4
6 بابه‌تی شه‌شه‌م : حیكمه‌ت له واجب بوونی زه‌كات، زه‌كات له‌سه‌ر كێ واجبه، مه‌رجه‌كانی واجب بوونی زه‌كات 7
7 بابه‌تی حه‌وته‌م : به‌شه‌كانی زه‌كات 10
8 بابه‌تی هه‌شته‌م : زه‌كاتی ماڵی قه‌رز 11
