مختصرى
در باره احکام شیرخوارگی

گردآورنده:
ام خزیمه بنت عبدالحمید شافعی

مراجعه وتحقیق:
دکترحسین تاجی گله‌داری

تقدیم به:
مادر رضاعی ام
مرحومه خاتون مقدم
امید است که خداوند غریق رحمتش بگرداند.
اللهم اغفر لها وارحمها وأدخلها الجنة.
«آمين»

 
فهرست مطالب
فهرست مطالب    1
پیشگفتار    2
تعریف شیرخوارگی (رضاعت)    3
شروط حرمت (و محرمیت) با شیرخوارگی    3
دلایل حرمت با شیر خوارگی    4
احکامی که بر رضاعت (شیرخوارگی) مترتب میگردد    6
مقدار (رضاع) شیری که حرمت (محرمیت) ثابت میشود    8
اختلاف فقها و ائمه در بارهی مقدار شیری که حرمت ثابت میشود    9
دسته اول:    9
دسته دوم:    9
دسته سوم:    9
زنانی که با شیرخوارگی حرام میشوند    11
مدت و زمان شیرخوارگی    12
حکم لبن الفحل (شوهر زن شیر دهنده)    13
حکم شیر دادن به شخص بزرگ    15

 
بسم الله الرحمن الرحیم
پیشگفتار
الحمدلله رب العالمين والصلاة والسلام على رسول الله وعلى آله وصحبه أجمعين.
وبعد:
مسئله‌ى رضاعت و شيرخوارگی يكي از مسائل مهمي است كه قرآن كريم و سنت مطهره رسول خدا صلى الله عليه وآله وسلم به آن اهتمام داده است، و از آنجاى كه بسياري از مردم به آن كم اهميت مي‌دهند و از احكام آن آگاهي كافى ندارند، سعى و كوشش كرده‌ام كه در اين كتابچة مختصر، احكام و مسائل رضاعت و شيرخوارگی را بطور ساده و روان با همكاري دكتر حسين تاجي گله‌دارى از مراجع و كتب مختلف جمع‌آورى نمايم تا مورد استفاده برادران و خواهران مسلمانم قرار بگيرد و ما را در دعاهايشان ياد نمايند، در پايان اميدوارم كه خداوند متعال اين عمل را قبول بفرمايد و در ميزان حسناتم قرار بدهد.
التماس دعاى خير
ام خزيمه
شارجه- 14 خرداد 1389ش
برابر با 21 جمادی الثاني 1431ق
                        
 
تعریف شیرخوارگی (رضاعت)
«الرضاعة»
-    در لغت: مکیدن (و نوشیدن) شیر از پستان.
-    درشرع: مکیدن شیر از پستان زن توسط بچه در وقت مخصوص، یا رسیدن شیر به معده کودک.
رضاعت از زمان تولد کودک تا پایان دوره شیرخواری او (دوسالگی) ادامه دارد، و یک کودک در صورتی فرزند رضاعی یک زن می‌شود که در همان دو سال اول عمرش از پستان او شیر خورده باشد.
شروط حرمت (و محرمیت) با شیرخوارگی
1-    یقین داشته باشد که شیر به شکم و معده کودک رسیده است (در صورت وجود شک که آیا شیر را به شکم فرو برده یا خیر حکم رضاعت ثابت نمی‌شود).
2-    زن شیرده به سن بلوغ رسیده باشد.
3-    شیرخالص باشد.
4-    شیردادن قبل از تمام دو سالگی باشد.
5-    پنج بارشیرخورده باشد( ).

 
دلایل حرمت با شیر خوارگی
خداوند متعال در قرآن کریم کسانی که بر انسان حرام هستند بر می‌شمارد و می‌فرماید:
﴿  •         •      •                                          ....﴾.                      [النساء: 23- 24]
 «حرام شده است بر شما: مادرانتان، و دخترانتان، و خواهرانتان، و عمه‌هایتان، و خاله‌هایتان، و دختران برادر، و دختران خواهر، و مادرانتان که به شما شیر داده اند، و خواهران رضاعی شما، و مادران زنانتان، و دختران همسرانتان که در دامان شما پرورش یافته اند از همسرانی که با آنها همبستری کرده‌اید، پس اگر با آنها همبستری نکرده‌اید؛ بر شما گناهی نیست (که با دخترانشان ازدواج کنید) و (همچنین) زنان پسرانتان که از پشت و صلب خودتان هستند، و (نیز) جمع میان دو خواهر (بر شما حرام است) مگر آنچه که در گذشته رخ داده باشد که خداوند آمرزنده‌ی مهربان است. و زنان شوهردار (بر شما حرام است)».
خداوند بزرگ در این آیه زن شیرده را مادر و دخترش را خواهر نامیده است.
و رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم می‌فرماید: «يَحْرُمُ مِنَ الرَّضَاعِ مَا يَحْرُمُ مِنَ النَّسَبِ» «آنچه از نسب، حرام می‌شود، از رضاعت (شیر خوردن) نیز حرام می‌شود».
 و می‌فرماید: «يَحْرُمُ مِنْ الرَّضَاعِ مَا يَحْرُمُ مِنْ الْوِلَادَةِ » «آنچه را که ولادت (خویشاوندی نسبی)، حرام می‌کند؛ رضاعت (شیر خوارگی) نیز حرام می‌گرداند».
و می‌فرماید: «إِنَّ اللَّهَ حَرَّمَ مِنَ الرَّضَاعَةِ مَا حَرَّمَ مِنَ النَّسَبِ». «خداوند آنچه را که از نسب، حرام گردانیده از رضاعت (شیر خوردن) نیز حرام نموده است». [صحیح بخاری]
 
احکامی که بر رضاعت (شیرخوارگی) مترتب می‌گردد
-    حرام بودن از ازدواج.
-    جایز و مباح بودن نگاه کردن.
-    خلوت نمودن.
-    محرم سفر بودن.
اما نفقه واجب نمی‌گردد و توارث و ولایت ازدواج و حق حضانت ثابت نمی‌شود.
خداوند در قرآن کریم سه نوع «مادر» ذکر نموده است:
1- والده: ﴿  •﴾  (النساء: 23). «حرام شده است بر شما: مادرانتان».
  و می‌فرماید: ﴿   •﴾ (الزمر: 6). «(خداوند) خلق نمود شما را در شکم های مادرانتان».
2- شیر دهنده: ﴿•  ﴾ (النساء: 23) «و (حرام شده است بر شما) مادرانتان که به شما شیر داده‌اند».  
3- همسران پیامبر : ﴿•       •﴾ (الأحزاب: 6). «پیامبر به تصرف در امور مسلمانان از خودشان سزاوارتر است و همسرانش، مادران مومنان هستند».
پس همه‌ی احکام نسب از قبیل: میراث، نفقه، ولایت، دیت، و حضانت، شامل والده می‌باشد.
و شیر دهنده دو حکم شامل وی می‌شود:
1-    تحریم ازدواج.
2-    محرمیت، که نگاه کردن، خلوت نمودن، و مسافرت رفتن همه‌ی اینها مباح و جایز می‌باشد.
و اما همسران رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم فقط حکم تحریم شامل آنها می‌گردد.
 
مقدار (رضاع) شیری که حرمت (محرمیت) ثابت می‌شود
اگر کودکی در دوران شیرخوارگی در حالی که سنش کمتر از دو سال باشد و پنج بار از زنی شیر بنوشد، به اتفاق ائمه آن کودک فرزند آن زن محسوب می‌گردد وآن زن مادر رضاعی او می‌باشد، و به اتفاق فقها شوهر آن زن پدر آن کودک بشمار می‌آید (این مسئله در فقه «لبن الفحل» نامیده می‌شود).
مثال:
کودکی بنام احمد که نام پدرش علی و نام مادرش زینب است، یک خواهر به نام فایزه و یک برادر به نام محمد دارد، در دوران شیرخوارگی از پستان زنی به نام حلیمه بیش از پنج بار شیر می‌خورد، شوهر حلیمه محمود نام دارد که از ثمره‌ی ازدواجشان دختری به نام زهرا و پسری به نام سعید دارند، پس در این صورت احمد فرزند رضاعی حلیمه و محمود می‌باشد، و حلیمه مادر رضاعی و محمود پدر رضاعی اوست، زهرا و سعید خواهر و برادرش هستند؛ خواه آنها همراه او شیر خورده باشند یا پیشتر متولد شده باشند و یا بعد متولد شده باشند. همچنین دیگر فرزندان حلیمه و محمود که بعد متولد خواهند شد همه محرم او هستند. اما فایزه و محمد، خواهر و برادر پدر و مادری احمد (فرزندان علی و زینب) هیچ نوع محرمیت با خانواده محمود ندارند و می‌توانند با دختر و پسر محمود ازدواج کنند؛ محرمیت خانواده محمود فقط به احمد منحصر می‌گردد.
در قرآن کریم رضاعت بطور مطلق آمده است: ﴿•  ﴾ (النساء: 23) «و (حرام شده است بر شما) مادرانتان که به شما شیر داده‌اند».

 
اختلاف فقها و ائمه در باره‌ی مقدار شیری که حرمت ثابت می‌شود
فقها و ائمه در باره‌ی مقدار شیری که حرمت ثابت می‌شود؛ اختلاف نظر دارند، پس می‌توان آنان را به سه دسته تقسیم نمود:
دسته اول:
شیر خوارگی چه کم باشد و چه بسیار حرمت ثابت می‌شود.
حنفی‌ها و مالکی‌ها بر این قول هستند. آنان از مطلق آیه: ﴿•  ﴾ (النساء: 23) استدلال کرده‌اند وگفته‌اند این مطلق است، عدد و کیفیت شیر دادن را ذکر ننموده است، بلکه در هر جا رضاعت (شیرخوارگی) وجود داشته باشد حکم آن نیز وجود دارد.
این قول از برخی صحابه همانند امیرالمؤمنین علی و عبدالله بن عمر و عبدالله بن مسعود و ابن عباس  نیز نقل شده است.
دسته دوم:
هرگاه دفعات شیرخوارگی از سه بار بیشتر باشد؛ حرمت ثابت می‌شود، و اگر کمتر از سه بار باشد حرمت ثابت نمی‌گردد.
امام احمد بن حنبل (در یک روایت) و اهل ظاهر (مذهب ظاهريه) بر این قول هستند. اینها از مفهوم مخالفه‌ی حدیث «لاَ تُحَرِّمُ الْمَصَّةُ وَالْمَصَّتَانِ» و حدیث: «لاَ تُحَرِّمُ الإِمْلاَجَةُ وَالإِمْلاَجَتَانِ» استدلال کرده‌اند که اگر با دو بار حرمت ثابت نمی‌شود؛ پس با سه بار ثابت می‌گردد.
دسته سوم:
حرمت هنگامی محقق می‌شود که دفعات شیر دادن پنج بار برسد، اگر کمتر از پنج بار بود؛حرمت ثابت نمی شود، این مذهب امام شافعی می‌باشد، همچنین روایتی از امام احمد بن حنبل می‌باشد.
و ایشان به حدیث عایشه رضی الله عنها استدلال کرده اند.
عایشه رضی الله عنها می‌فرماید: [كَانَ فِيمَا نَزَلَ مِنَ الْقُرْآنِ: «عَشْرُ رَضَعَاتٍ مَعْلُومَاتٍ يُحَرِّمْنَ» ثُمَّ نُسِخْنَ بِخَمْسٍ مَعْلُومَاتٍ...].
[از جمله آیات نازل شده در قرآن، آیة «عَشْرُ رَضَعَاتٍ مَعْلُومَاتٍ يُحَرِّمْنَ» بود. «یعنی: ده بار شیر دادن معلوم (نکاح را) حرام می‌کند». سپس لفظ و حکم این آیه با آیه (بِخَمْسٍ مَعْلُومَاتٍ) نسخ شد. «یعنی که با پنج بار شیردادن معلوم». (تلاوت پنج بار شیردادن نسخ شد و حکم آن باقی ماند)].
و همچنین از حدیث سهله بنت سهیل ل استدلال کرده اند که پیامبر خدا صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: «پنج بار به (سالم) شیر بده».
 
زنانی که با شیرخوارگی حرام می‌شوند
زنانی که با شیر خوارگی برانسان حرام می‌شوند؛ هفت تا می‌باشند، دو تا در قرآن آمده و بقیه در سنت پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم بیان شده است.
-    مادر رضاعی: ﴿•  ﴾.
-    خواهر رضاعی : ﴿  ﴾.
وبقیه عبارتند از:
دختر، عمه، خاله، دختر برادر، و دختر خواهر.
پس بر کودک شیرخوار: زن شیر دهنده و دخترانش و دختر دخترانش؛ حرام می‌شود، زیرا که خواهران شیری او دختران خواهرانش هستند.
خواهر آن زن شیر ده بر وی حرام است، زیرا که خاهر او می‌شود، و همچنین مادر آن زن شیر دهنده بر وی حرام است، زیرا که جده و مادر بزرگ اوست.

 
مدت و زمان شیرخوارگی
جمهور فقها (امام مالک و امام احمد و امام شافعی) گفته اند: مدت شیر خوارگی که حکم تحریم به آن تعلق می‌گیرد و قایم مقام نسب می‌شود؛ دو سال است.
و به آیة 233 سورة بقره ﴿         •  ﴾ «مادران، باید فرزندانشان را دو سالِ کامل شیر دهند»، وآیة: ﴿  ﴾ (لقمان: 14) «و از شیر گرفتن فرزند، در دو سال است»  استدلال کرده اند.
بنابر این، کم‌ترین مدت حمل شش ماه تخمین زده شده و باقی مانده آن دو سال برای شیر دادن است، همچنین از حدیثی که ابن عباس رضی الله عنهما از رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم روایت کرده که می فرماید: «لاَ رَضَاعَ إِلاَّ مَا كَانَ فِيْ الْحَوْلَيْنِ» «شیر خوارگی نیست؛ مگر در دو سال»، استدلال کرد‌ه‌اند.
همچنین در حدیث صحیح آمده است:
از حضرت عايشه رضي الله عنها روايت است كه نبي اكرم صلى الله عيه وآله وسلم وارد خانه‌اش شد و مردي را در آنجا ديد. و آنرا به اندازه‌اي ناپسند دانست كه چهره‌اش تغيير كرد. عايشه رضي الله عنها گفت: او برادر (رضاعي) من است. رسول خدا صلى الله عليه وآله وسلم فرمود: «خوب دقت كنيد چه كساني برادران شما هستند زيرا رضاعت، زماني به ثبوت مي‌رسد كه گرسنگي را برطرف نمايد».  يعني در دوران شير خوارگي باشد.
اکثر صحابه کرام بجز حضرت عایشه رضی الله عنها بر این قول هستند.
علما می‌گویند:
علت محرم شدن این است که در این سنین شیر مادر عامل اصلی در تکوین استخوان و گوشت کودک است، به عبارت دیگر کودک جزیی از وجود مادر محسوب می‌شود، و به همین خاطر محرم او می‌گردد. و هر رضاعتی که پس از مرحله شیرخوارگی (دوسال) انجام شود؛ باعث محرمیت نمی‌شود.
در نزد امام ابوحنیفه -رحمه الله - مدت شیر خوارگی که در آن حرمت ثابت می‌شود سی ماه (دو سال و نیم) است، ولی نزد شاگردان امام ابوحنیفه، امام محمد و امام ابویوسف مدت شیرخوارگی دوسال تمام است.
ام المؤمنین عایشه رضی الله عنها به رضاعت شخص بزرگسال معتقد هستند.
حکم لبن الفحل (شوهر زن شیر دهنده)
جمهور علما می‌گویند: همه‌ی فرزندان شوهر آن زن شیردهنده، برادران و خواهران آن کودک شیر خوار هستند و بر او حرام (و محرمش) هستند. و شوهر زن؛ پدر او و برادر آن مرد؛ عموی او می‌گردد. و به حدیثی که ام المؤمنین عایشه رضی الله عنها در باره افلح برادر ابوالقعیس روایت نموده، استدلال کرده اند.
عایشه رضی الله عنها می گوید: افلح برادر ابوالقعیس بعد از نزول حجاب، اجازة ورود خواست، من گفتم: سوگند به خدا اجازه ورود به او نمی‌دهم تا اینکه از پیامبر خدا صلی الله علیه وآله وسلم اجازه بگیرم، زیرا که (همسر) برادرش به من شیر نداده بلکه همسر ابوالقعیس به من شیر داده است، آنگاه رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم بر من وارد شد، عرض کردم: ای رسول خدا!آن مرد به من شیر نداده بلکه همسرش به من شیر داده است، فرمود: «به او اجازه ورود بده، زیرا او عموی توست».
 در روایت دیگری آمده:
افلح اجازه ورود خواست من به او اجازه ندادم، او گفت: آیا از من حجاب می‌گیری، در حالی که من عموی تو هستم؟! گفتم: چگونه؟ او گفت: همسر برادرم تو را شیر داده است.
این حدیث بر ثبوت حکم رضاعت نسبت به شوهر و خویشاوندان زن شیردهنده دلالت دارد.
بنابراین، مذهب جمهور صحابه و تابعین و ائمه مذاهب اینست که حرمت از دو طرف (یعنی از طرف شوهر و زن) سرایت می‌کند، زیرا که مرد صاحب شیر است و او سبب ایجاد شیر در پستان زن بوده است (چونکه شیر از آب مرد و زن بوجود آمده است).
گروه اندکی از علما و اهل ظاهر معتقدند که محرمیت فقط از طرف زن به آن کودک سرایت می‌کند، وگفته‌اند: مرد (یعنی شوهر آن زن) هیچ نسبتی با آن کودک ندارد، تنها زن مادر رضاعی او می‌شود. و به آیة: ﴿•  ﴾ استدلال کرده اند.
در جواب باید گفت که آیة ﴿•  ﴾ هیچ گونه تعارضی با حدیث ندارد، بلکه حدیث بیان کنندة آیة قرآن می‌باشد.
 
حکم شیر دادن به شخص بزرگ
جمهور صحابه و ائمه بر این قول هستند که رضاعت (شیرخوارگی) محرم (که محرمیت ثابت می‌شود) آن است که در خورد سالی باشد و در زمانی که کودک برای رشد و تقویت بدنش به شیر احتیاج دارد، لذا شخص بزرگ شامل این حکم نمی‌گردد، اما ام المؤمنین عایشه رضی الله عنها بر اساس حدیث صحیحی که در مورد داستان سهله و سالم آمده است؛ معتقد به این است که اگر شخص بزرگی نیز شیر بنوشد حکم محرمیت شامل او نیز می‌گردد.
حدیث از این قرار است:
سهله دختر سهیل نزد رسول خدا صلی الله علیه وسلم آمد و عرض کرد: ای رسول خدا! همانا سالم مولای ابو حذیفه با ماست و در خانه ماست و اکنون مردی شده و به سن بلوغ رسیده است.
دربرخی روایات دیگر آمده : همانا سالم بر من وارد می‌شود در حالی که او مردی است، و ابوحذیفه از این مسئله نگران است، پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: «به او شیر بده تا بر او حرام گردی».
 ودر روایت دیگر: «به او شیر بده تا بر تو وارد شود».
 در یک روایت فرمود: «پنچ بار به او شیر بده».
ولی سایر صحابه و ائمه این حکم را مخصوص سالم دانسته‌اند، و می‌گویند: حکمش به دیگران سرایت نمی‌کند، و تنها رخصتی بود برای سهله و سالم، بخاطر اینکه سالم در خانه‌ی آنها بزرگ شده بود، و پسر خوانده آنها بود ( ).

    پایان