Rabaah pibi bilaal - KESALAMUYA BE KE JU NGBAR NE BAASA BE NKPƐTA

Rabaah pibi bilaal - KESALAMUYA BE KE JU NGBAR NE BAASA BE NKPƐTA

Rabaah pibi bilaal

KESALAMUYA BE KE JU NGBAR NE BAASA BE NKPƐTA

بلال بن رباح رضي الله عنه

- الإسلام ومكافحة التمييز العنصري - بلغة الغنجا

 

 

 

Dr. Abd Ar-Rahman bin Abd Al-Kareem Ash-Sheha

د. عبد الرحمن بن عبد الكريم الشيحة

 

 

European Islamic Research Center (EIRC)

المركز الأوروبي للدراسات الإسلامية

& Lukman Umar Adajo & Yahya Tuntunba

 

www.islamland.com

 

 

Rabaah pibi bilaal

KESALAMUYA BE KE JU NGBAR NE BAASA BE NKPƐTA

A shi jimane ko kijahiliyya (ke ba manyi) ne mbra bɔne (mbra ke be sa belampo eleŋ ne ba puni basa pɔso) daa la asɔ ne a salgata nna. Labe jimane ere baasa daa shuŋ agbar (Adema), n naaji ebalaŋ muni. Loŋ be jimane ere baasa daawɔrɔ asheŋ jigana nna, n sa naa ku kinipibito. Aloŋ dimedi a na be nkpɛta gba da n salgata. Nkpal loŋ so baasa da n bargata nna. Ɛsa kama ne mo jamaŋ. Aloŋso belempo daa puni baasa pusɔnna ne damawurana gba daa ji betirpo be asɔ ne kasuwe. Nkpel la be kebawutɔ bᴐnɛ ere so dimadianada ma sha abar, be da n kishi abar hali ku maŋ walɛ.

La be kebawutɔ bᴐne ne ketantambiri ere to ne dunya ba fulito kachako ne anebi Muhammadu (eburɛ be kepete ba wɔ muso) be ke shuŋi ne ɛbᴐre shuŋi mone kebɔretere. Ɛ ka lar kafuli ne mo keboretere ere ndoŋ ne ke salgata fanɛ kananɛɛdɛ be ji kupun a salgata npali kama, hali ne mo keboreshun naba ki kusɔ ne ɛkama be puchi ke muso kabre. Nkpel manɛso baasa kama ne be daa la baasa pusɔ na, keboreshuŋ ere shi be ki belampo.

Anebi Muhammadu (eburɛ be kepete ba wɔ muso) be kebɔreshun na da ma chonto ne baasa damata be ngbene be aparshen. Be da n kishi mo kebɔre tere ere nna. Baasa ne be kishi kumogalaga daa la baasa ne ba ta kasuwe ne efɛ a puni baasa na. Amo ne amo kikɛ, Anebi Muhammadu (ebɔre be kepete ba a wɔ muso) ka m bra anyɛ mbra lɛla nna, ɛbɔre be kenawule bɛ ku shuŋ be mbra nna. Kumo ɛla mbra nɛ ke be ŋini dimedi fanɛ ɛsa n ka n shuŋ kepursɔ kikɛ ama ewurabᴐre nawule. Baasa kama ne bu da n ŋin bumo kparamɛso n wutɔ kagber shuŋ to na, kebɔreshuŋere basa bumo eleŋ ne bu ler apɔrso be keba shuŋ to n sa laŋɛ n ba ka shuŋ ewurabɔrɛe nawule. N na tiso, la be mbra ne Anebi bra ere be ju (mɔn) kejahilia (keba maŋ nyi) ne asheŋ jiga kikɛ be kebawutɔ nna. kenaa ju kapuni ne kasuwe ne keba a kpɛya basa to nkpel bumo kayurwule so, nko nkpal bumo kiche ne kinyen be mbarga so. La be kabɔreshuŋ ere ta dimeli n yili e yilikpa ne ebɔre be sha mo n ke na n lara dimedi a shi anishinyɔr ne Kaman be kelaŋɛ to, nkpel kanane buko da n ta dimedi a na nki anyɛ so.

A loŋ ɛdaa la, pɔɛ nɛ ɛbɔre shuŋi anebi Muhammadu (eburɛ be kepete ba wɔ muso) nela be keboreshun ere, dimedi da n ta ajambu nko nyagbasa nko kadibi n ki kagber a shuŋ ke mo. dimedi da n ta mo barkasa dimedi na nki kinya kparamiso, nnayili mbra bɔnɛ ne ke be a barga baasa to, ede kalarbɔ nko kaburoni nko kawol lembir nɛ kawol fulful. Ɛdamawurana nɛ betirpo malɛ be kabawɔtɔ da n bᴐnɛ nna, la so anebi Muhammadu (ebɔrɛ be kepete baawɔ muso) kaŋɛ:

“Dimedi a na ee! menyɛ kikɛ be ɛbɔre la ekoŋwule na, menyɛ tuto malɛ la ekoŋwonle na. Kalarbɔ malɛ maŋ chɔ ɛsa nɛ e maŋ la kalarbo, esa nɛ e maŋ la kalarbɔ gba maŋ chɔ kalarbɔ. A loŋ kawol fulfulwura maŋ chɔ kawɔl lembir wura, kawɔl lembir wura gba maŋ chɔ kawɔlfulful wura, ɛsa nɛ e chɔ mo barkasa mo la ɛsa nɛ e bɛ ŋana Ɛbore.”

India ebibe baasako ne ba tere bumo barham ebi na, bɛ keni fanɛ dimedi a na maŋ sasa. Buko chɔ buko. Ba ŋini fanɛ ɛbɔre pɔr bumo ere barham ebinɛnɛ achɔ kashtar, fisaa, nɛ saudar ebi. Barham ebi ta la be baasa ere nki eyurpi nɛ baasa fulon nna. Barham ebi malɛ masa la be baasa ere kushu kikɛ ama kushuŋ ne ke la baasa fuloŋ bɛ kushuŋ. Ba keni fanɛ ɛbɔrɛ pɔr la be ngbarere nna nɛ be ba shuŋ bemo barham ebi ashi duny to.

Aloŋ na a la Greece ne Rome ebi, ba fɛ fanɛ bumo ere ɛbɔrɛ maŋ pɔr bumo nɛ dimedi a na nɛ beka na kukoŋwule. Ɛbɔrɛ pɔr bemo nɛnɛ achɔ dimedi a na nɛ beka na. Ba tere dimedi kikɛ ne ɛmaŋ shi bumoto fanɛ “Barbar” ebi. Eynipo gboŋ ko (philosopher) nɛ ba tere mo aristol ka n nase bumo la ba ketere ere. E bɛ ŋini fanɛ bumo ba agber pɔr dimedi a na ntun anyɔso; a yɛ kotun koŋwule be pɔr bumo cheche n sa bumo lakal gbeŋ nɛ be ki baasa gbeŋ nɛ bejinkparpɔ nsa baasa kikɛ, nɛ be na ki baasa nɛ be yili ebɔrɛ ba ayata ashi dunya to. Aristol a ya la ba baasa ere e la Greece nɛ Rome ebi. Ama baasa kama nɛ beka na malɛ ɛla baasa nɛ ɛbɔrɛ pɔr bemo nka maŋ sa bumo lakal nɛ nfɛragbeŋ amaa eleŋ bere ebɔrɛ sa bumo. La be baasa ere ne e nase bumo ketere fanɛbarbar (ɛsa ne ɛmaŋ la Greece nko Rome be ɛsa). Ayɛ bumo be agber pɔr barbar ebi ere na ne beki anyɛ n sa Greece nɛ Rome ebi.

A loŋ ne nJew ne Asɔrɛ ebi gba daa du. Pɔɛ nɛ kasalamɔyaban a, be daa keni bumo kumu fanɛ bela ɛbɔrɛ be baasa na nɛɛlara bumo ashi baasa kikɛto, nna nta bemo nyili eyilikpa gbeŋ. Ba kenibumo kumu fanɛ ɛbɔrɛ maŋ bumoso achɔ ngbar kikɛ nkpal bemo kapɔrso. Ba keni ɛsa kama ne maŋ la bemoto fanɛ ɛsa fuloŋ na. Ba tere la be baasa ere fanɛ Juwemebi: - kemo be kifito ɛla fanɛ kanyamase ne e la eyurpi be ɛsa. Ba ta la be baasa pɔtɛ ere kpramɛso a ki anya. Ba na a keni fanɛ feeŋ tiŋ nsuwɛ la be baasa ere ba asɔ nji ne kapuni nkpelmaneso be la baasa fuloŋ nna. Ama ɛbɔrɛ buŋi kamalga ere to a shi al-quranito nsa bumo fanɛ

(وَمِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ مَنْ إِنْ تَأْمَنْهُ بِقِنْطَارٍ يُؤَدِّهِ إِلَيْكَ وَمِنْهُمْ مَنْ إِنْ تَأْمَنْهُ بِدِينَارٍ لَا يُؤَدِّهِ إِلَيْكَ إِلا مَا دُمْتَ عَلَيْهِ قَائِمًا ۗ ذَٰلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا لَيْسَ عَلَيْنَا فِي الْأُمِّيِّينَ سَبِيلٌ وَيَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ وَهُمْ يَعْلَمُونَ)

[Surat Aal-E-Imran 75]

Baasako ashi kratawuranato (njewne asɔrɛ ebi) fo ka nta asɔ damta n sa mo eyili amanaso ebe laŋɛ kumo nɛnɛ m bar fo (ne e maŋ bata ke mo so), bemoto buko malɛ fo ka nta kɔsɔ fimbi gba n sa mo eyili amanaso e maŋ laŋɛ kemo m bar fo ama fo yili muso ne kanyan na pɔyɛ ne e laŋɛ kumo n sa fo. Nkpel maneso ba a kaŋɛ fanɛ anyɛ ere bere nka ba nji be dɔtɔpɔ (baasane be maŋ la yahudu ebi nɛ asɔrɛ ebi nka alanlarabɔ) na be asɔ ne kasuwe ɛbɔrɛ maa ba ne ebe bishianyi. Dagangeŋ be ɛfɛ ne ba a ku ebɔrɛ.

Kramɔ beŋ nɛ ba tere mo Ibn Katheer (Katheer be kebi a) na kaŋɛfanɛ kesɔ ne ki shi yahudu ne Nasaarah(asɔrɛ) ebi kishi kashinteŋ (kasalamuya) na ela fanɛ ba kaŋɛfanɛ anyɛ bre maŋ kɔ kulubi kikɛ a shi ebɔrɛ kutɔ nde nka ji nlarabɔ na be asɔ ne kasuwe nkpelmanɛso ebɔrɛ ta bemo nɛ bemo be asɔ nsa anyɛ na halale na nba ji.

Nkpal loŋ so ɛsa kama nɛ eshi nlarabɔto, yahudu ne nasaara ebi be keni mo ɛsa fuloŋ nna, bakeni fanɛ ebɔrɛ ta bemo na nsa bemo ne beki anya nsa bemo yahudu ebi. Ndoŋ ne ɛbɔrɛ ewuramaŋso buŋi la be kamalga ere be keshinleŋ n sa bemo a shi alqurani to. Ɛbɔrɛ shi nɛ be pin fanɛ mo ere ebɔrɛ ba Apɔrsɔ (dimediana) kikɛ la baasa koŋwule nna, esa ko maŋ chɔ e ko. La be nfɛra bɔnɛ ere la bemo be ngbene ba aparsheŋ be nfɛra nna. Ɛbɔre ewuramaŋso kaŋɛ:

(وَقَالَتِ الْيَهُودُ وَالنَّصَارَىٰ نَحْنُ أَبْنَاءُ اللَّهِ وَأَحِبَّاؤُهُ ۚ قُلْ فَلِمَ يُعَذِّبُكُمْ بِذُنُوبِكُمْ ۖ بَلْ أَنْتُمْ بَشَرٌ مِمَّنْ خَلَقَ ۚ يَغْفِرُ لِمَنْ يَشَاءُ وَيُعَذِّبُ مَنْ يَشَاءُ ۚ وَلِلَّهِ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا ۖ وَإِلَيْهِ الْمَصِيرُ)

(suratul maida 18)

“Yahudu ne Nasaara ebi kaŋɛ “anyɛ ɛla ɛbɔrɛ be mbia ne mobe beshapɔ nna”. Bishi bemo fanɛ manɛ ɛba ne ɛbɔrɛ be gberge menyɛ ba aso nkpel menyɛ be ashuŋ bɔnɛ so. Menyɛ agba la edimediana nna ashi edimedi ne ɛbɔrɛ pɔr. Ekama nɛ ɛbɔrɛ bɛ sha e bi yege mo alubi a paŋ mo, e mo nɛ e bi sha malɛ ne egberge mo kuso, Awulpa ashunu nɛ nsawule ashunu nɛ kesheŋ kama nɛ kɔwɔ amo be kefiato be kuwura la ɛbɔrɛ pɛya nna. malɛ ɛnaa la ewura gbeŋ nɛ kesheŋ kama be nlaŋɛ nyɔ mo kutɔ. (alqurani to ashi surah maida bibito kudu aburwa).

A loŋ daa la nlarbɔ gba. Pɔyɛne be nya kasalamuya na, ashi bemo be kijahiliato (keba maŋ nyi be yimanɛ) na, be daa keni bemo kumo fanɛ bemo dawule e la baasa ne be la cheche. Ba daa keni fanɛ bumo dawule ne ɛbɔrɛpɔr nɛnɛ. Fo kama ne fo maŋ la kalarbɔ be daa keni fo ɛsa fuloŋ, eyurpi be ɛsa nna. Nkpal la so be daatere esa kama ne emaŋ la kalarbɔ fanɛ “a-ajamiyyu” ke be ŋini fanɛ esa fimbi nko ɛsa fuloŋ. Ndoŋ nɛ ebɔrɛ be kabɔ, Anebi Muhammadu (ebɔrɛ be kepete ba awɔ mo so) shi ne be pin fanɛ bemo nfɛra nna la mfɛra bɔnɛ nna, n shi ne be pin kananɛ be fue ne la be mfɛra bɔnɛ ere. Nkpal loŋ so Anebi, ɛbɔrɛ be kabɔ, nasa kebɔya nsa la be nlarbɔ nɛ dimedi ana kikɛ. Kela kebɔya nɛ ki be kpɛ ɛdɛ nna, kebɔya belbelso nna, ne kebe ŋini bemo kananɛ ba nbonya ɛsa kikɛ hali neɛsa ne ɛmaŋ la kalarbɔ. Kebɔya nɛ ke be kran baasa a shi kesalamuya be sharia be mbra so nna, nɛ kebe ju baasa be kebargato (nko nkpɛta) ne baasa be keba a keni jiga. La be kabɔya ere shi Umar pibibi kutɔ fanɛ, Eburɛ be kabɔ, anebi Muhamadu (Ebɔrɛ be kkte ba wɔ mo so) kaŋɛ: nwu nbɔlpɔ lembir damata ke ba luri nbɔlpɔ fulful damata to”. Ne mo bɛyaasapo kaŋɛ nso ne fisha nɛ fo bugi la be kamalga ere to n sa anyɛ. Ɛbɔrɛ be kabɔ? Ne Anebi kaŋɛ bumo fanɛ baasa ne be maŋ la nlarbɔ be mba luri menyɛto a shuŋ kebɔrɛshuŋ konwule nɛ be na kil menyɛ be beche ne benyɛn. Ne mo bɛyaasapo na bishi mo ‘baasa nɛ be maŋ la nlarbɔ aa, ɛ bɔrɛ be kabɔ?’ nɛ Anebi kaŋɛ ndaa lamania (emaani) da nkereso ashasa kechekpɛbɛ ne batere suraiya so nna, daa feeŋ nya ɛsa nɛ emaŋ nla kalarbɔ be kalamania (emaani) ka fo ndoŋ ne fo na nya baasa kasha mo ntiso.

Dimediana be da kɔr abarto, ɛsa Kama malɛ ne mo da ne ɛbɔrɛ pɔrmo ne kemo. Ke maŋ du fanɛ nyamgbasa be kapɔr nɛ mo ndaŋ (ke koso). Ebɔrɛ dawule bulɔ cheche nka maŋ kɔ kudɔwɔso (e maŋ kɔ kɔsɔ ne kuduwɔ mo so). Kudɔwɔsɔ nɛ ka ba maŋ bulɔ cheche la Adam pibi be aya bi nna ama anebi a na nɛ ɛbɔrɛ be nbɔ, bumo e maŋ kɔ la be ayabi. La be asɔ ere duli (duwɔsɔ) muslimi a na be kebawɔtoso. Nkpelmanɛso ba da nfara achabarto and n kenaa aji abar keshenteŋ kananɛ adaga. Be da ma apuni abar gba. Amur bin Aas be samaji kaŋɛnnu ɛbɔrɛ be kabɔ (s.a.w) ka kaŋɛ qiyamah beeŋ nkuso ne European ebi chɔ ekama dunyato. Ndoŋ nɛ Amuru bin Aas kaŋɛ ɛbɛ samaji “keni fo kamalganato nɛnɛ” Ne samaji na kaŋɛ mo “me kaŋɛ fo kusɔ ne nnu ɛbɔrɛ be kabɔ be kɔntɔ nna” Ne Amuru bun Aas kaŋɛ nde ne kabɔ kaŋɛ loŋ aa kemo ere be kɔ ɛda anna: be chɔ baasa kikɛ ne awurfo nɛ balaye be kenyiti, kunyɔsupo, be chɔ ɛkama ketiŋ nkoso nlɔŋɛ bemo be kebawutɔ ashi awurfo be keman, bemo alɛ ba nshile kolu nko kennaato be chɔ ekema ne kena mbɛta mba kelu na to mana mana. Bemo alɛ naa chɔ ɛkama nɛ amunibi ne betirpo be keba chato. Bemo alɛ ma shuli ne bemo bewura be tɔrɔ nko apuni baasa pɔso

Ɛbɔrɛ be kabɔ (eburɛ be kepete ba wɔ muso) ba ju la be kabaasa barga ere to, ndoŋ nɛ baasa kikɛ nya bemo be kumu kananɛ adaga. La be shareeah (mbra) ere ne kaman ebi gba pɛta kpakpa. Be maŋ bra nbargata ashi bewurabi nɛ baasa ne be wɔ bemo be kaseto. Kasaria jipowurana maŋ chɔ bemo nɛ baa ji bemo be kasaria ashi lambulto, damawura malɛ maŋ kor etirpowura to. Anas (r-a) nasa kobɔya fanɛ Egypt be Kanyen ko ba Umar bin Al-khattab (Umar Al-khattab pibi) kutɔ. Ne ekaŋɛ Umar “Lamaniawurana be enimu eechamata ne n nya me kumu ashi kapuniwurana kutɔ. Ne Umar (r-a) kaŋɛ mo, me nu fo kamalga, mannaa?

Ndoŋ nɛ ɛkaŋɛ Umar “ma nɛ Amuru bun Aas pibibi ɛya yapel (dandan be epel), ne ncho muso. Ndoŋ ne Amuru bun Aas pibibi na ta kedibi nŋema nsa kaŋɛ ma fanɛ ‘benimogbeŋ pibi ela ma’. Ndoŋ ne Umar sibɛ kawol nsa Amuru bun Aas fanɛ ebe sha mo nɛ mo kebiaashi mo lambulto. Ndoŋ ne Amuru bun Aas nɛ mo kebia ta mba Umar be lambulto. Nɛ umar ta kedibi na nsa loŋ be Egypt be kanyen na nkaŋɛ mo “bri kabia na ntalta, bri enimugbeŋ na be kebia na ntalta”. Anas kaŋɛ a yɛ kanyen na bri Amuru bn Aas pibi na hali ne kepar anyɛ kikɛ. E bri kebia na hali nɛ anyɛ kikɛ wu fanɛ nanie bere kibrina nyala. Ndoŋ ne Umar kaŋɛ Egypt be kanyen na fanɛ e ta kedibi na ndeŋi Amuru bun Aas gbagba be kumuso ashi nkpa nɛ emin maŋ wɔtɔ. Ne kanyen na kaŋɛ “Oh lamania wurana be enimu! Mo kebia e sha ma kolu, ma tiŋ nbri mo ntalto, aloŋso kinyalɛ loŋ” Nɛ Umar bishi Amuru bun Aas fane samu nɛ fata baasa n ki fo anyɛ? Baasa nɛ bemo nio a na kurwe bemo ne ba maŋ la anyɛ? Ne Amuru bun Aas kaŋɛ Umar “maŋ nyi la be kolu ere be asheŋ, malɛ kanyen na maŋ ba kaŋɛ ma kemo be asheŋ”. (Bn abdul hakam e bra la be kubɔya ere).

A loŋ ɛnaa la, kasalamuya shi ne baasa pin fanɛ fo kaŋ lara dimediaana be nchekpar (fanɛ kayurwule be nchekpar, ngbar,) a shi bumo to, dimedi ana kikɛ la baasa koŋwule na, kpelmaneso bumo kikɛ kɔ kapɔr koŋwule nna. Bumo be beche ne benyen, belembir ne beparpar, bemo be nlarbɔ ne bumo be maŋ la nlarbɔ, bemo kikɛ la baasa koŋwule nna. Al-qurani bir la be kubonbon, ne Anebi muhamadu ta la be kubonbon ere nsa baasa;

( يَا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَبَثَّ مِنْهُمَا رِجَالًا كَثِيرًا وَنِسَاءً ۚ وَاتَّقُوا اللَّهَ الَّذِي تَسَاءَلُونَ بِهِ وَالْأَرْحَامَ ۚ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلَيْكُمْ رَقِيبًا)

(suratun nisa 1)

Dimediana ee! me ŋana menye nyenpe ɛbɔrɛ nɛ epɔr menyɛ a shi ɛsa koŋwule to, nna pɔr mo eche a shi mu ɛsa koŋwule na to, n sa na shi nɛ benyen ne beche fo nsalgatonki bedamata a shi baasa nyɔ ere to, ma ŋana ɛbɔrɛ ne menyɛ ta mo a kule abar, ne mana ŋana kenipibi (sura tun Nisa, aya l).

Nkpalmanɛso dimedi a na be soso ne bumo be kedaŋ nkoso nki nyangbasa la kokoŋwule nna. Bemo alɛ shi ɛsa koŋwule kutɔ nna, fanɛ kana nɛ ɛbɔrɛ ɛwuramaŋso bugito kamalga ere to nŋini anyɛ, nɛ ekaŋɛ:

(إِنَّ مَثَلَ عِيسَىٰ عِنْدَ اللَّهِ كَمَثَلِ آدَمَ ۖ خَلَقَهُ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ قَالَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ)

(suratul al-imran -59)

“Kashenteŋ Issah (Jesus) be nduli a shi ɛbɔre kutɔ du na fanɛ Adam be nduli, ɛbɔrɛ pɔrmo (Adam) nɛ shishar n seeŋ kaŋɛ mo (she sher na) ki (dimedi-Adam) nɛ keki (Adam).

Ebɔrɛ pɔr Anebi Adam (a.s) ɛbala dimediana be nkpanɛ be shi, ne be na nfo asalgata ashi kasawuleso. Ebɔrɛ ewuramaŋso kaŋɛ:

(وَمِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَكُمْ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ إِذَا أَنْتُمْ بَشَرٌ تَنْتَشِرُو)

(suratur Rum-20)

“kenaa atiso mo amamachisheŋ to fanɛ ɛka pɔr manyɛ ne shishar nɛ ma ki baasa ne ba fo nna asalagata. (rum: 20).

Dimediana kikɛ shi etuto konwule nɛ enio konwule kutɔ na. Aloŋso bemu be ɛko be ngbar maŋ chɔ eko pɛya. Nkpalmanɛso ɛsa nɛ ɛbɔrɛ dan npɔr soso ela Anebi Adam (eburɛ be kepete ba wɔ mo so) mo ela dimediana bemo tuto, nɛ enaŋ pɔr mo eche Hawa ashi mu eyurto, mo la dimediana kikɛ bemo nio. Ne ɛbɔrɛ shi bemɔ baasa anyɔ ere be kurewe afo nɛ kasalagata hali chiamchɛ ba fo. Ɛbɔrɛ bra kesalamuya keba ju ɛda bɔnɛ fanɛ: kumu be kemaŋso achɔ baasa ko, baasa be keba keni jiga, baasa be keba ata aki anya, baasa be keba kpɛta - Ebɔrɛ lara manyɛ ashi kejahiliyato. Baasa ne beka naniere ɛla bemu ne be tagata ɛbɔrɛ kutɔ (bumo ela baasa nɛ be bɛ kesalamuya be mbra so) ne baasa ne be wɔ kufɔ ne ɛbɔrɛ kutɔ (bumu emaŋ bɛ kesalamuya be mbra so). Ebɔrɛ be kaŋɛ:

(وَمَا كَانَ النَّاسُ إِلَّا أُمَّةً وَاحِدَةً فَاخْتَلَفُوا ۚ وَلَوْلَا كَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّكَ لَقُضِيَ بَيْنَهُمْ فِيمَا فِيهِ يَخْتَلِفُونَ)

“Baasakikɛdaa la baasa konwule, jama konwule, kaana konwule nna, ne be bargata nku abarto. Ndaa manɛ ɛbɔrɛ be alkawuli ba kamalga ko nna, da ɛmur bemu kikɛ nkpal bemu be abar be kekuto. (Suratul Yunus:19)

Esakama nɛɛwɔtɔ kabre ne emonɛ be kraa be nkurwe mo echefoso, bemu kikɛ be ndaŋ, kebɔrɛshuŋ ne ngbar la kukonwule nna. Amaa beka faara afo awurɔ kishi na, ne be salagata mbargata ashi kasawuleso – beko sɔ kapalɛkoso ne beko malɛ sɔkapalɛpɔtɛko. La be kesalagato ere ɛbra la be dimediana be mbaragato ne nkpɛta, nɛ dimediana be ngbar, kayurwule. Bemo kachena be daagba chikpar abarto. Nyengbasa be echɛnekpa gba beshi nɛ nchikpar be ba baasato (Esa ne echena mburonito be daa kor esa ne echɛna nwol lembir wurnato Africa). La be echɛnekpaere gba bra dimedia na be mbargato. Nkpkal la so ne ɛbɔrɛ shuŋi nbɔ ne beba laŋɛ dimediana n yɔ kenanɛ be da nchar a du (nko bumo be kifito nɛ nkpa nɛ be shi). Kemo ela fanɛ be shuŋ ɛbɔrɛ dawule kpeŋ nkamaŋ ta eko nti muso, ɛbɔrɛ ɛwuramaŋso kaŋɛ:

(وَلَقَدْ بَعَثْنَا فِي كُلِّ أُمَّةٍ رَسُولا أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَاجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ ۖ فَمِنْهُمْ مَنْ هَدَى اللَّهُ وَمِنْهُمْ مَنْ حَقَّتْ عَلَيْهِ الضَّلَالَةُ ۚ فَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُكَذِّبِينَ)

(suratun Nahl-36)

“kashinteŋ Al-umma be baasa kikɛ an shuŋi kabɔko bumo kutɔ, fanɛ ɛkaŋɛ bumo be shuŋ ɛbɔrɛ dawule kpeŋ, nsenwɔrɔ kufɔ nɛ kegber nko kedema be ke ba shuŋ (Dimedi, nko, kejambu, nko lor, nko kepɔrso kikɛ be ke ba shuŋ ashi ɛbɔre be kaman). Bumo buko shuliso nbɛ ɛbɔrɛso buko malɛ shir kenyamaseyato, aloŋso ma wurɔ n nite nchambɔ dunyato n sanwu kananɛ baasa ne be kini ɛbɔrɛ be kabɔya ba lalaluwe (ekar) ya ki nsa bemo” (Nahl:36).

Kasalamuya bere ma keni asɔ nɛ esa be wɔtɔ a ler baasato, nkpelmanɛso kabɔ (s.a.w) kaŋɛ:

Feeŋ tiŋ nya ɛsa nɛ moemin kirto, kalabɛr biri mo ayaso, malɛ asɔ anyɔ dawule ne e kɔ, amaa ndaa ɛda nkule ɛbɔrɛ kusoko na, daa ɛbɔrɛ dan sa mo mana-mana gba- nkpal molamania so. Ne Anebi (eburɛ be kepete ba wɔ mo so) na nkaŋɛ:

Feeŋ tiŋ nya ɛsa nɛ mo emin kirto, mɔ aya kikɛ ne kalabɛrɛba n luri baasa to ba ŋin mo na, amaa ɛka n maŋ ɛnɔso nkule ɛbɔrɛ, ɛbɔrɛ be nsamɔ mana-mana nkpal mo lamania (emaani) be kasha ga so. (muslim e bar kubɔya ere).

Baasako wɔtɔ ne bata baasabe kayurwule ne ngbar be nbarga akpaŋ bumobe kumuso. Kasalamuya ba ju la be da bɔnɛ ere. Nkpalmanɛso Anebi (s.a.w) bugito nŋini dimediana kusɔ nɛ ka bra Adama pibi a na be kayurwule be nchakpar (mbargato). Anebi (eburɛ be kepete ba wɔ mo so) kaŋɛ:

Ɛbɔrɛ ewuramanso gbarɛ shishar be yiri kikɛnbulɔ mo ɛnɔ konwule nta npɔr Adam. Aloŋso Adam be mbiana kikɛ chakpar abarto fanɛ kananɛ shishar na chakpar kayurwuleto. Bumo buko la be parpar, buko malɛ la belembir, befulful, buko wieto. Buko be da du kpakpa buko malɛ du putɔputɔ. Buko kirso bekɔ malɛ du cheche. (Ibn hibaan bra kubɔya ashi mube Takardato).

Aloŋso foka nta ngbar ne kayurwule nnase, dimediana kikɛ la kukoŋwle nna, ɛko maŋ chɔ ɛko ashi ɛbɔrɛ kutɔ ama she nɛ kisheŋ konwule ne bumo buko be ntiŋ achɔ abar ashi ɛbɔrɛ kutɔ. Kumoɛla kebɔrɛ ŋana nɛ kasalamuya be kapɛta kpakpa. Ɛmo ne ɛpɛ kasalamuyato kpakpa, aŋana ɛbɔrɛ nsa a wurɔ asheŋ lɛla nɛ ɛbɔrɛ be sha, to la be ɛsa ere ɛchɔ ɛkama ashi ɛbɔrɛ kutɔ. Ɛbɔrɛ ewuramaŋso be kaŋɛ;

(يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَأُنْثَىٰ وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا ۚ إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ ۚ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ)

(suratul hujurat - 13)

“Dimedia nee!! am pɔr menyɛ ashi enyen ne eche to, nta menyɛ nchena nde ne nde, nna ta menyɛ nki ngbar ne ngbar nkpal ne maba pin abar, ama menyɛto be ɛmonɛ ɛchɔ ɛko la ɛsa ne ɛbe ŋana ɛbɔrɛ. Ɛbɔrɛ la ɛwura nɛ ɛnyi kusɔ kikɛ nkanaa la ɛwura nɛ ɛbe nsa kusɔ kikɛ ba kebɔya ashi chiyamacha.

Aloŋso ɛbɔrɛ ta menyɛ n chena nde pɔtɛ, nna nta menyɛ nki yiri ne ngbar pɔtɛ manɛ nkpal ɛta kadeko ebi ne ba chɔ kadeko ebi, nko nɛ ɛta ngbarko ebine ba chɔ ngbar pɔtɛko ebi, amaa ɛbɔrɛ barga menyɛto la na nɛ ke ba la kananɛ menyɛba ta apin abar, ne ma ba akor abarto, fanɛ kananɛ dimediana kikɛ maŋ kɔ ketere konwule ama ɛkama be ketere kor abarto nkpal ne maba kor abarto nna a pin abar.

Ɛbɔrɛ ewuramaŋso be kaŋɛ:

(وَلَقَدْ كَرَّمْنَا بَنِي آدَمَ وَحَمَلْنَاهُمْ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَرَزَقْنَاهُمْ مِنَ الطَّيِّبَاتِ وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَىٰ كَثِيرٍ مِمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِيلًا)

(suratul Isra-70)

“Kashitnteŋ an bunya adam be mbiagga nɛ bunya gbeŋ nna sulɔ bemu ashi kasawuleso ne nchuso. Ne ana nsa bumo ajibi ne asɔ lɛla. Ne ana maŋ bumoso nɛnɛ achɔ anyɛ ba apɔrso damatɛ. (surah Al-lsrae:70).

La ba bunya ere ɛbɔrɛ ta kumona nsa dimediana kikɛ, ɛmaŋ lara ɛko ashi kumo to. Mo alɛ ɛbɔrɛ maŋ ta la ba bunya ere nsa ngbarko achɔ ngbarko. Ebɔrɛ ewuramaŋso be kaŋɛ:

(وَهُوَ الَّذِي جَعَلَكُمْ خَلَائِفَ الْأَرْضِ وَرَفَعَ بَعْضَكُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجَاتٍ )

(suratul An’aam: 165)

“Mo la ewura ne ɛta manyɛ nyili abar ba ayato ashi kasawuleso, mo alɛ naa la ewura ne ɛmaŋ menyɛ ba buko so achɔ bukoso ne eyilikpa. (An’aam: 105)

Dimediana kikɛ be pɔr bumo na manɛ shɛŋ nkpal be shuŋ ɛbure ɛwuramaŋso, ne ba na nyili abar ba ayato ashi ɛko be kaman, fanɛ kananɛ ɛbɔre bugi la be kamalga ere to a shi aya ne kuwɔ esoso ere to. Amaa nɛ ɛbɔre shi bumo be asɔ, ne daa, ne asheŋpa be ke wurɔ, kayurwule kor abarta, fanɛ kananɛ ɛbɔre bugito nsa anyɛ ashi ɛbe kamalga ere to;

( نَحْنُ قَسَمْنَا بَيْنَهُمْ مَعِيشَتَهُمْ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا ۚ وَرَفَعْنَا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجَاتٍ لِيَتَّخِذَ بَعْضُهُمْ بَعْضًا سُخْرِيًّاَ)

(suratul Zukhruf: 32)

“Anyɛ ya bargato bumo be kanya ashi Duniyato ba kebawɔto, ne ana maŋ bumo buko ba eyilikpa achɔ bukoso, anyɛ maŋ wurɔ loŋ nane buko ta la be kanya ere afɛl buko. (suratul Zukhruf: 32).

Nkpal loŋso, dimedi a na kikɛ sasa nna, eko maŋ chɔ ɛko ashi mmalga nɛ achɔsɔ ere to; ashi

  1. Kebunya Kasalamuya ba shareeah (mbra) ne ba nase nsa dimediana kikɛ nkama keni eko ba ngbar nko kayurwule. Nɛɛkama nya ɛbel ashi mo kumusɔ be ewushi, kumusɔ ne ke kɔ gbaŋ nko ɛkar. La be shareeah (Kumusɔ) ere la kusɔ nɛ ke be ju kumusɔ ne kamaŋ kɔ ɛkar nko gbaŋ fanɛ asɔbɔya be kebawɔtɔ ne kamaŋ kɔ mbra. La be mbra bɔnɛ ere (kumu-sɔ nɛ kemaŋ kɔ mbra) bra mbronito ebi ne nde damata asheŋ bɔnɛ hali ne bumo be kebawɔtɔ bɛ laŋɛ Kaman. Nkpelmanɛso fo yɔ nde ne amaŋ kɔ kasalamuya be mbra, bumo baasa koko damata maŋ nyi bumo a tuto ana nkpal asheŋ jiga be ke wɔrɔ ka shi bumotoso, be maŋ kɔmbra ko ne ke gberege baasa bɔnɛ be asoto. Aloŋ ɛnaa la, bemaŋ kɔ da lɛla. Ba wurɔ asheŋ bɔnɛ (fanɛ kabaasa - mɔ, koyu,) hali bumo kabuti ana kikɛ bulɔ ne baasa. Anebi (eburɛ be kepete ba wɔ mo so) be kaŋɛ:

“Dimedi ana ee! menyɛ nyɛnɛpe ewura bɔrɛ la ɛkoŋwule na, menyalɛ menyi tuto malɛ la esa konwule nna, kalarbɔ maŋ chɔɛsa ne ɛmaŋ la kalarbɔ, esa ne ɛmaŋ la kalarbɔmo alɛgba maŋ chɔ kalarbɔ, ɛsa fulful maŋ chɔ ɛsa lembir, ɛsa lemir gba maŋ chɔ ɛsa fulful, ɛsa ne ɛchɔ ɛko la ɛsa ne ɛbɛ ɛbɔrɛ ba mbraso ne kebɔrɛ ŋana. (Imam Ahmad).

  1. Fo nanta n yɔ kasalamuya be mbraso dimedi la kukoŋwule nna, ɛko maŋ chɔ ɛko, mbra na la kukoŋwule na ashi ɛkamaso, ashi ngbar kamaso, ashi kayurwule kamaso. ɛsa ko maŋ wutɔ ne mbra na ma shuŋ muso nko ne elar ashi mbra na to. Ebɔrɛ ewuramaŋso be kaŋɛ:

(إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلَىٰ أَهْلِهَا وَإِذَا حَكَمْتُمْ بَيْنَ النَّاسِ أَنْ تَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ ۚ إِنَّ اللَّهَ نِعِمَّا يَعِظُكُمْ بِهِ ۗ إِنَّ اللَّهَ كَانَ سَمِيعًا بَصِيرًا)

(suratun Nisa: 58)

Ɛbɔrɛ be kpele menyɛ kuso fanɛ (ba kama nɛ baasa ba amaana wɔ bumu kutɔ nna) ma laŋɛ amaana nna n ya sa bumo amuwurana, menyalɛ kasha ne ma n ji kasaria ashi baasa be kefɛt, ɔ ma ji kumone keshinteŋ (nka maŋ puni ɛko), kesheŋ gbeŋ paa ne ɛbɔrɛ kɔ akple menyɛ kuso na, ɛbɔrɛ la ewura ne e be nu (menyɛ be nmalga) nka naa keni (asheŋ ne menyi be wurɔ).

Anebi (eburɛ be kepete ba wɔ mo so) be kaŋɛ:

“Dimedi ana ee! ɛbɔrɛ mur baasa nɛ be jinkpar menyɛ (darana ebi) na manɛ shɛn so, (kpal nkpɛta so) bumo benimu nko damawuranua ba n yuri ba yege bumo na, amaa bumo bitirpo nko baasa pɔsɔ ba n yuri bere feeŋ n wu beka barmo mbra be ɛkpaso, n se n gberge mu kuso. Ma ere bɔ ɛbɔre fanɛ mpibi Fatima ka n yuri me ku mo enɔso. (muslim ebra kɔbɔya ere).

  1. Aloŋ naa la, ɛgbɛ (kalela ne kalubi be kewɔrɔ) ne kɔwɔ dimediana so nɛ amo be kakɔka ashi chiyamacha la kukoŋwule na ashi ekama so. Ɛko maŋ lar ashi to la be ɛsɔlɔ ere to; ɛbɔrɛ ɛwura maŋso be kaŋɛ;

(فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْرًا يَرَه(وَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ)

(suratl Zilzala: 7-8)

“Ɛsa kama ne edu (wɔrɔ) kelela kama nɛ kedu gbrɛbɛ fanɛ “zarra” (ne kedu fanɛ keshisharjambu nɛ kinishi maŋ tiŋ wu kumu nɛnɛ) ɛbe wu kumo chiyamacha, ɛsa ne mo alɛ na du (wɔrɔ) kulubi kama ne kedu fimbi fanɛ “zarra” ɛbe wu kumo chiyamacha.

 

  1. Aloŋ dimediana la kukoŋwule ashi bunya ne jilma. ɛko maŋ chɔ ɛko, ɛko maŋ tiŋ nfɛl (npuni) ɛko nkpal mo kayurwuleso (fulful nko elembir), nko mu ngbar be yirito so, nko Jamaŋ ne ɛwɔ bumoto so. ɛbɔrɛ be kaŋɛ:

(وَلَا تَسُبُّوا الَّذِينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ فَيَسُبُّوا اللَّهَ عَدْوًا بِغَيْرِ عِلْمٍ ۗ كَذَٰلِكَ زَيَّنَّا لِكُلِّ أُمَّةٍ عَمَلَهُمْ ثُمَّ إِلَىٰ رَبِّهِمْ مَرْجِعُهُمْ فَيُنَبِّئُهُمْ بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ)

(Suratul An’am: 100)

“Manyalɛ sa nka tigɛ baasa ne ba shuŋ apɔrsɔashi ɛbɔrɛ be Kaman na, aloŋ na bumo a gba be ntigɛ ɛbɔrɛ nka manyi, (nkpal manɛso) aloŋ nɛ anyɛ ere mɛya baasa kama be kesheŋ wɔrɔ (kebɔrɛ shuŋ), kumo be kaman ɛbɔrɛ kutɔ ne ba n bɛta n yɔ ne ɛŋini bumo asheŋ (bɔnɛ ne alɛla) nɛ bewurɔ (sural An’aam: 100).

 

  1. Aloŋ dimediana kikɛ (ɛko maŋ lar shi to), ɛbɔrɛ mɔn bumo dimedi be nklaŋ (ke mɔ), ne dimedi be asɔ (be keji nɛ kapuni) ne dimedi be jilma (be keda nlɛ) Anebi (eburɛ be kepete ba wɔ mo so) be kaŋɛ;

“…. Nkpel manɛ so menyɛ be nkla (be ke mɔ), ne menyi be asɔ (be ki ji ashi kapuni so) ne menyi be jilma-bunya (be ke da nlɛ) amo kikɛ la kamɔn na nsa menyɛ fanɛ kananɛ ɛbɔrɛ mɔn menyɛ kushuŋ bɔnɛ ashi kabre ba kache ere, ashi kefɔl (zul hijja-Doŋi be kefɔl) ere to ashi menyɛ be kade (makkah) ere to. Menyɛ be bumo ne be wɔ nfa ere ta la be kebɔya ere n ya sa bumo ne be maŋ wɔ nfa ere, nkpalmanɛso ke be tiŋ mba fanɛ ɛmo ne ɛmaŋ wɔ nfa be pin ma kamalga ere to nɛnɛ achɔ bumo nɛ be wɔ nfa ere. (Buhari ɛbar kubɔya ere).

 

Aloŋ na a la kenimu be keji, damediana kikɛ la kukoŋwule na, ɛko maŋ chɔ ɛko. Kenimu malɛ bata kumona a sa ɛsa ne ɛkɔ eleŋ ne ɛmo ne ke daga mo. Fa’na Idee Alkandee sa kebɔya fanɛ Anebi (s.a.w) kaŋɛ: “Dimediana ee! Menyɛto be ɛkama ne beta kenimu nsa mu, ne ɛka nta kosoko ashi la be kushuŋ ere to, ne kedu fanɛ kɛbasibɛ gba nko ne kechɔ kumo, loŋ be ɛsa na yuri mo baasa ne kapuni, chiamacha ɛbe nbra kumo. Ndo ne kebarantiyabiko koso n yili n sa kaŋɛ, ɛbɔrɛ be kabɔ, kumoere bere kushuŋ ne fa sa ma na jande sɔ fo kusɔ. Ne kabɔ bishi momannaa? Ne kanyɛn na kaŋɛ kabɔ nnu kalmaga ne fo kaŋɛ na nna. Ne kabɔ kaɳɛ hali naniere nkara akaɳɛ loŋ, fanɛ ɛkama ne an samu kenimu, anyɛ be asɔ ne awɔ mokutɔ (gberɛgbe ko ga) Ɛ bra amu kikɛ, kumo ne be laŋɛ nsa mu la mo pɛyena, amaa kumo ne be ta nsa mu malɛ ɛsa nka n ta kumo. (llɔa hibban).

Aloɳ naala asɔ ne ɛpɔr kasawuleso nsa bomin, ala ɛkama pɛya nna. Ɛko maŋ chɔ ɛko eleɳ ne la ba apɔrso ashi kasawule ere so. Ɛbɔr ɛ ewuramaɳso be kaɳɛ:

(يَا أَيُّهَا النَّاسُ كُلُوا مِمَّا فِي الْأَرْضِ حَلَالًا طَيِّبًا وَلَا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ ۚ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ)

‘’ya menyɛ dimediana ee! Me ji ajibi kama ne awɔ kasawuleso nɛ ala halali ne cheche, menyalɛ sa nka nbulɔ shetanɛ be ayata, nkpal manɛso ɛla menyɛ doŋ nna. (Albakara:168)

A loŋ na a la a shi ɛbɔrɛ dawule be ke ba shuŋ, dimediana kikɛ la kukoŋwule nna. Be gbelge kesalamuya na nsa baasa kikɛ fanɛ be shuŋ ɛbɔrɛ dawule gbeɳ, ba sa n ta kuso ndaŋɛ mo so. Bumo kikɛ la ɛbɔrɛ be anya nna, be maŋ kɔ mkpɛta ashi kayurwuleto nko ngbarto. Ɛbɔrɛ ɛwuramaɳso be kaɳɛ:

(يَا أَيُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ وَالَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ)

’ya menyɛ dimedi a na ee! Me shuɳ menyɛ nyɛnepe ɛwurabɔrɛ ne ɛpɔr menyɛ ne baasa ne jinkpar menyɛ, nkpal ne ma ba la baasa ne bu kɔ kebɔrɛŋana (suratul baqara: 21)

Anebi Muhammed (eburɛ be kepete ba wɔ mo so) be kesalamuya be shareeah (mbra) na ba na ne keba ju baasa be mkpɛta nko keba fɛ la be nfɛra bɔnɛ ere. lbn Asqa kaŋɛ

‘’ Nbishi ɛbɔrɛ be kabɔ (eburɛ be kepete ba wɔ mo so), manɛ ela ‘’Al-Asobiyya’’ ne ɛkaɳɛ: Kumo ela fo ka cha fo baasa to ne be shuŋ kushuŋ bɔnɛ. (Abi Dawud).

Fo kesha ɛsa nko kekishi ɛsa keba la nkpal kesalamuya (ɛbɔrɛ) so, kesa maŋ la nkpal ɛsa ko be ngbar so. Keshnteŋ ɛbɔrɛ be kabɔ (s.a.w) kayɛ;

‘’ɛsa kama nɛ ɛkɔ (kolu, kennaa) ne ɛcha mo be ngbar be baasato, nkɔ baasa nkpal mo ngbar ebi so, nkishi baasa nkpal mo ngbar ebi so, ɛkɔ kejahiliya (ke ba manyi) be kolu, ɛkɔ kenyamasiya be kolu.

dimedi be eyilikpa (damawura, ɛtirpo, ewura, asɔ buso) maŋini mo kasalamuya be eyilikpa. kabɔ (s.a.w) da nsha Suhaib ne eshi Europe, ne salman ne ɛda n shi Percia, Bilaal bn Rabaah ne edaa shi Abissinia (Ethopia). Be maŋ la nlarbɔ amaa kabɔ sha bumo galagga kananɛ adaga hali ne ɛ sa bumo kebɔya belbelso fanɛ be tiso baasa ne ba nluri Alijana echefo chiyamacha.

Aloŋ naa la, kabɔ (eburɛ be kepete ba wɔ mo so) da nkishi mo tutokar ko ne ba tere mo Abu lahab. Ɛda n kishi mo hali manɛ epel nkpal Abu lahab kamasha kesalamuya so.

Nkpal loŋso ɛburɛ ɛwuramaŋso gbelge surah ko ashi al-qurani to, ne baasa be ba kraŋ kemo hali chiyamacha. Surah ere gbelge nankpal Abu lahab so, sura na be sa Abu lahab kabɔya bɔnɛ fanɛ e be n luri jahannama be ɛdɛto chiyamacha. ɛbɔrɛ ewuramaŋso kaŋɛ;

(تَبَّتْ يَدَا أَبِي لَهَبٍ وَتَب * مَا أَغْنَىٰ عَنْهُ مَالُهُ وَمَا كَسَب * سَيَصْلَىٰ نَارًا ذَاتَ لَهَب * وَامْرَأَتُهُ حَمَّالَةَ الْحَطَب * فِي جِيدِهَا حَبْلٌ مِنْ مَسَدٍ)

(Massad: 1-3)

“Abu lahabi be ɛnɔ wɔrɔ asara gbeŋ (ɛdɛ be kulurito chiyamacha), mo asɔ (amashiribi) ne mɔ mbia kikɛ maŋ lɔŋɛ mo shɛn (ashi chiyamachi) ɛbe nluri ɛdɛ gbeŋto, ɛdɛ ne kebe susuɛ (massad: 3-1).

A loŋ naa la, Be kraŋ anyɛ Al-quran gbeŋ ne ɛbɔrɛ gbelge nsa baasa kikɛ na, kumoto nɛ be sa nyɛ luqman, lakal wura, be kubɔya. La be kanyɛn ere daala ɛtopia be ɛsa lembir nna. Ɛbɔrɛ gbelge surah gbeŋ nnase kumo ne luqman be keter nna. Ba tere sura ere fanɛ suratul Luqman. Sura ere to ɛbɔrɛ be kpaŋ mo ne mo lakal gbeŋ. Ɛbɔrɛ kpaɳ mo ashi la be sura ere to fanɛ kananɛ ɛnase ɛsurako ne nbɔ ne Anebi a na be atere fanɛ suratul nuhu, lbrahim, lmran be kana, Maryam, Yusuf, Yunus, Muhammed. Muslimi a na be kraŋ amo ashi bumo be bɔrɛbuto kachɛ kikɛ kapaso ne kanyɛso. Ɛbɔrɛ wurɔ la ne ɛŋini kananɛ baasa la kukoŋwule nsa muslimi a na be ngbneto.

Etopia la Baasa lembir be kade nna ashi Africa. jimanɛ ne kabɔ fara kasalamuya beketere na, nlarbɔ daa tɔrɔbaasa ne be da nluri kesalamuyato nna, Ndoŋ ne kabɔ (eburɛ be kepete ba wɔ mo so) kaɳɛ mo kaman ebi (sahabi) fanɛ be kaa n yɔ ɛtopia, n se kaŋɛ bumo fanɛ “ɛtopia be kadeto ewura ko wɔtɔ ne ɛma shuli ne ba tɔrɔ ɛsa kama. A loŋso manyɛ kikɛ kaa n yɔ ndo hali jimanɛ ne ɛbɔrɛ be nsa anyɛ ɛkpa ne anya anyɛ be kumu.

Be daa tere ewura ere Najaashi, ɛka da nwu, ne kabɔ (s.a.w) kaŋɛ mobeyasapɔ fanɛ “me n bu bɔrɛ nwuremuso”. Ne beyasapɔ na bishi kabɔ (eburɛ be kepete ba wɔ mo so) fanɛ “am bu bɔrɛ nsa la be ɛsa nɛ ɛmaŋ la muslimi aa?

Ne ɛbɔrɛ ewuramaŋso gbelge la be kamalga ere:

(وَإِنَّ مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ لَمَنْ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَمَا أُنْزِلَ إِلَيْكُمْ وَمَا أُنْزِلَ إِلَيْهِمْ خَاشِعِينَ لِلَّهِ لَا يَشْتَرُونَ بِآيَاتِ اللَّهِ ثَمَنًا قَلِيلًاِ)

Ashi asɔrɛ ebi na to, feeŋ nya bumoto be baasa ne be sa ɛbɔrɛkashinteŋ (emaani), nna sa keshinteŋne alqurani ne be gbelge n sa menyɛ na, nna sa kashinteŋ ne ɛbɔrɛ be nwol ne ɛgbelge n sa bumo gbagba, nna aŋana ɛbɔre gga, bumo alɛ ma fa ɛbɔrɛ be mmalga nkpal dunya be tunɔ fimbi ere so (suratul Al-lmran:199)’’

Ndoɳ ne kabɔ (eburɛ be kepete ba wɔ mo so) kaŋɛ mo beyasapɔ fanɛ me kule ɛbɔrɛ be gafarachɛ nsa menyɛ barkasa muslimina (Najashi). ndoŋ ne ɛshi ne be yili foli (safu) ne be bu bɔrɛ nkule ɛbɔre nwurɔ muso (Najaashi) ashi kawushina.

Kabɔ (eburɛ be kepete ba wɔ mo so) be kebaasha ne keba ju ngbar be mpkɛtɔ ma ŋ la fanɛ aparsheŋ nko kɔnɔ be keta mmalga dawule ɛbaala. Anebi ɛbɔrɛ be kabɔ (s.a.w) daa la ɛsa ne ɛbe malgana n sa naa ta kamalga na a shuŋ kushu ŋ .Ɛkama ta kinishi nkeni Usamah, ɛdaa la kabɔ be samajibe kebia nna. Usama da mbiri hali manɛ epel, ɛbe kamuna daa n mata gga. Amaa kabɔ daa ta Usama ne mo ere kabɔ pibiche fatimah be kebia ne bat ere mo Alhassan, bumo be nyɔ mpega nsa kaŋɛ “ɛwurabɔrɛ, me kulefo na, jande sha mbia anyɔ ere, mkpalmanɛso mesha bumo paa” (bukhari). Aisha, (r.a) kabɔ be ɛche, be kaŋɛ: kemaŋ daga ne ɛko kishi Usamah nkpalmaneso nnu ɛbɔrɛ be kabɔ (eburɛ be kepete ba wɔ mo so) kabe kaɳɛ “ɛsa kama ne ɛbe sha ɛbɔrɛ ne mo kabɔ, to ɛsha Usama.” (Ahmad) kashenteŋ, ɛbɔrɛ be kabɔ da nkaɳɛ “ɛsa kama ne ɛbe sha ma, to ɛsha Usama gba” (Muslim)

Ɛbɔrɛ be kabɔ (eburɛ be kepete ba wɔ mo so) la ɛsa ne ɛbe bɛ mo kamalgaso ne kumo keta n shuŋkushuŋ. Ɛbe malga gamalga nna, nka ta kumo ashuŋ kushuɳ. Aisha (r.a) be kaɳɛ: kachako kabɔ besha ne ɛkpra Usama be kemele ashi Usama be kamuneto. ndoŋ ne nkaŋɛ mo, yeshi ne me ere kpramo nsafo. Ndoŋ ne kabɔ (eburɛ be kepete ba wɔ mo so) kaŋɛ ma

“Aisha ee; jande baasha mo nkpalmaneso me ere be sha paa”.

Usama la ɛsa lembir na, nna a la samaji, Amaa kabɔ (eburɛ be kepete ba wɔ mo so) danta mo yili fanɛ ɛba la benapɔ bejinkpar ashi Rome ebi ne muslimi a na be kennaato. La be bennapo ere to benimu gbeŋ ne sahaba (kabɔ be beyasapɔ) gbeŋ daa wɔ kemoto. Amaa kabɔ ta Usama ne ɛla ɛsa lembir nnaa la kebia fimbi fanɛ ɛki benanapɔ gbengbeɳiere be jinkpar. Ndoŋ ne baasa fara akuli ammalga la be eyilikpa ne kabɔ ta Usama n yili ere, kamaŋ par bumo. Hali ne mmalga ere ya tɔr kabɔ ba asoto. Ndoŋ ne kabɔ di mimbariso n se kpaŋ ɛbɔrɛ, nna chɔrɔ ɛbɔrɛ gga, pɔyɛ nse kantɛ baasa nkaŋɛ bemo fanɛ “ ma ka ba nkishi Usamah be kejinkpar ere, kumo ere ma da nkishi mututo gba be kejinlapar. Amaa mere bɔ ɛbɔrɛ fanɛ Usama daga la be kejinkpar ere, kejinkpar ere daga Usama, mu tuto Zaid bn Harith tiso baasa ne me sha paa. Malɛ Usama gba naa tiso baasa ne me shaa gga.

Usama ne mobe bennapɔ be balase ne be lar nyɔ Rome be Kennaa to ne ɛbɔrɛ ɛwuramaŋso sɔ kabɔ (eburɛ be kepete ba wɔ mo so) be efote. Kabɔ be Kaman Abubakar siddiq ɛyili mo ayata nki muslimi a na be enimu. Abubakar Sidiq wurɔ ania ne ɛta kabɔ be nkla nshuŋ kushuŋ, ndoŋ ne Umar bin Khattab yɔ Abubakar kutɔ n ya kaŋɛmo fanɛ a Madina be chatapɔ na be malga fanɛUsama wurɔ kebia ga ne ɛjinkpar bennaapo na. Ndoŋ ne Abubakar be kagbene koso ne ɛnyagbo nse kaŋɛ Umar bun khattaab “ko Umar fo nio gben jiga na n kruwe fo, ndaa ɛda maŋ kruwe fo gba kedaa bɔ. Me kɔ kananɛ meeŋnta kabɔ be kamalga ne mo mbra nshuŋ kushuŋ ne falɛbe kɔ kananɛ me nyeshi keta la be mbra ere nshuŋ kushuŋ aa? Mere bɔ ewura ne me ɛfote wɔ mo enɔtɔ ere, Hali ne kupunto be Asaboya bɔnɛ fanɛ buluŋ, karmɛ, be nta ma nwe nkpal kabɔ be mbra be keta nshuŋ keshuŋna kumo ere n shuli nka wurɔ loŋ ne be ta ma nwe.

La be kachɛ ere ka fo ne Usama joŋɛ mo gbaŋɛso ne Abubakar ne bennaapo gbeŋ ere malɛ achɔ mo so. Ndoŋ ne ke keta Usama anishinyɔr, ne ɛkaŋɛ Abubakar fanɛ kedu maso kpakpa ne fo ba nite ne malɛ ba joŋ kidiso so. Aloŋso jande shin mere gbelge ne ma ne fo kikɛ nite nko feeŋ ndi ne ma ne fo joŋso gbaŋɛ naso. Ne Abubakar kaŋɛ mo mere bɔ ɛbɔrɛ fanɛ maŋ di kidiso na so falɛ maŋ gbelge. Abubakar kashuŋi bemo n lar ɛkpa n ya fo ɛkar n doŋne ɛkule Usama fanɛ ɛbi sha Umar bin khattaab ka laŋɛ ncha mo to ne bechana lambulto aji baasa be kasaria.

kabɔ (eburɛ be kepete ba wɔ mo so) fara a tere baasa fanɛ be la kokoŋwule nna ashi mo gbagba be kumuso. Ɛma maŋmo kumuso, Ɛkama nyi fanɛ mo ngbar malɛ chɔ ngbar kama ashi nlarbɔ kutɔ. Mo baasa malɛ ɛla kaaba be baasa ne ba keni kumuso. Amo ne amo kikɛ kabɔ (s.a.w) be kaɳɛ fanɛ ‘’ maŋ sa ma kpaŋ ma amaŋ maso fanɛ kanane Asɔrɛ ebi maŋ maryam pibi Anebi Issah so na, mere bere la ɛbɔre kenya nna. Aloŋso meba tere ma ɛbɔrɛ be Kenya ne mo kabɔ.

kabɔ (eburɛ be kepete ba wɔ mo so) ne ɛla ɛsa gbeŋ nka ashi kaana gbeŋgbeŋto, da nta

mo tena pibiche nkre mo kijafo n sa mo somaji ne ɛdaa la Kenya na.

Anebi (eburɛ be kepete ba wɔ mo so) daa sha mo beyasapo kikɛ nka a ma kpɛto. Ɛda a nite bumoso abishi bemo be kebawutɔ. Abu Hurairah be sa anyɛ kabɔya fanɛ’’ kacheko daa loŋɛ Anebi be masalachi afuwe kumoto nna. Kachɛ ko awurɔ nchɛnyɔkabɔ maŋ naa wu mo. Ndoŋ ne kabɔ bishi mo so. Ne be kaŋɛ mo fanɛ ɛbɔrɛ sɔ kache na be ɛfote. Ne kabɔ kaŋɛ mannaa ne menyɛ maŋ kaŋɛ maa? Be keni fanɛ kachena be luwu be kebɔya maŋ la kusɔ gbeŋko ne be kaŋɛ kabɔ. Ndoŋ ne kabɔ kaŋɛ bumo fanɛ me ya ŋini ma mo ɛchan. Ndoŋ ne be ta kabɔ n yɔ kache na be ɛchaɳ ase ne ɛ ya kule ɛbɔrɛ nsa kache na. Ndoŋ ne kabɔ kaŋɛ fanɛ “ketantambiri bulɔ ɛchan ne awɔ nfa ere kikɛ to. Amaa ɛbɔrɛ ewuramaɳso fuli bumo be ɛchanto ne me kebɔrɛkule ne nkule nsa bumo ere”

kabɔ daa la ɛsa ne ɛbe keni baasa abɔlɔ kenishi gga, nse na amaŋ baasa so achɔ mo kumso, malɛ ma kpɛta abɔnya baasa. Hakeem bn Hizaam be sa anyɛ kabɔya fanɛ:’’ jimanɛ ne Kesalamuya maŋna mba na, ndaa sha muhammed (eburɛ be kepete ba wɔ mo so) achɔ dimedi kikɛ. kabɔ ka kaa ne ɛ yɔ medina ne hakeem bin hizaam gba lar ne ɛ yɔ madina loŋ be jimanɛ na. hakeem bin hizaam be eniteto ne ɛba wu ewuradra gbeŋ ko be kale. Ɛwura ere ne be daa tere Zu- yazni. Zu-yazni be nle ere da kɔ shada gga ashi kebɛto. Hakim bun hizaam kawu kale ere ashi kabɛto ndo ne ɛtɔ kumo ne ɛya sa kabɔ. ɛka bra kale mba sa kabɔ ne ɛ kini kemo be kusɔ fanɛ kakɛ amaa nke sɔ kumo n sa mokemashirbɛ. Ndo ne Abdullah bin Umar niŋi fanɛ kabɔ da nkaŋɛ bemo fanɛ “anyɛ ere muslimiana ma sɔ kakɛ ashi nnyamase kutɔ, amaa anyɛ nsɔ na nsa bumo kemashirbɛ”

Abdullah bin Umar kaŋɛ fanɛ kabɔ ka fo madina, kachako ne ɛwotɔ kale ere. kale Na nyalɛ kabɔ gga, kabɔ maŋ na nlar kayarbɛ fanɛ la be kacke ere. N wu kabɔ kawɔ mimbariso a sa khutba jumacha ne kale ere. Ndoŋ ne kabɔ ta kale ere nkɛ Usama bn Zaid. Hakim bin Hizam kawu Usama kawɔtɔ kale ere kachako ndoŋ ne kesamo mamachɛ. Ne ɛ bishi Usama, Usama fo lɛ ewɔtɔ Zu- yazni ba kale gbeŋ ere aa? Ne Usama yɛ ooo, nkpalmanɛso nchɔ Zu- yazni gbagba alabarka, ne ma tuto gba chɔ Zu-yazni mo tuto alabarka, ne ma nio gba chɔ zu-yazni mo nio alabarka.

Manɛ ba ne Zaid bin harith ne ɛdaa la kenya malɛ be kebiaUsama nya la be eleŋ nse nmalga la be kamalga ere? Kasalamuy ɛsa baasa la be ɛleŋ koŋwule, ɛko maŋ chɔ ɛko, kalarbɔ maŋ chɔ kawol lembir wura. Kesalamuya ɛsa baasa kumusɔ ne ba tiŋ amalgaa kananɛ basha.

kabɔ daa la ɛsa ne e ma maŋ mo kumoso achɔ baasa. Ɛdaa bɔ mo beyasapo so nna, ndaa bishi bumo be ɛyur be alenfia nka ma kpɛya bemoto. Ɛda china bemoto nka bir kalejama ne bumo, nkpa ne beyasapo ere wurɔ njeja nko mmalga nfueso ne kemaŋ daga ashi kesalamuyato feeŋ n wu kabɔ ka loŋɛ bumo be ɛda. Al-ma’rur bin suwaid be sa anyɛ kebɔya fanɛ “n tu Abu Zarr ne ewɔtɔ kale gbeŋko ashi kade ne ba tere Rabzah, mo kanya ne ɛchɔ muso malɛ gba wɔtɔloŋ be kale gbeŋ ere be kadubi. Ndo ne mbishi mo Abu Zarr fanɛ manɛ bar loŋ?” Ndoɳ ne ɛkaɳɛ “kachako manɛ ɛsa ko bele nna, ne nkaŋɛ amudawura na mo nio be amuso”. Ndoŋ ne kabɔ bishi ma manɛ ba ne fe ta mo nio be amuso a tege mo? Kashinnteŋ kejahiliya be ketentembiri keraa wɔ fo to. Ne kabɔ kaɳɛ mo fanɛ”. Menyɛ baraana ne be wɔ menyɛ be kasato nna, me keni bumo nɛnɛ. Ɛbɔrɛ ɛta bumo nwɔtɔ menyɛ be ayata, loŋso ɛsa kama ne ɛko wɔ mo ayata, ɛka ba nji ajibi ɛsa la be ɛsa ere ni mo agba ji. Ɛ Ka n bu kale ɛ sa mo ne mo agba bu la be kale ere be dubi. menyalɛ san ka n sa bumo kushuŋ ne kechɔ bumoso. Ne menyɛ n wɔtɔ bumo la be kushuŋ malɛ, to ma cha bumo to. (bukharti).

Bilaal bin Rabaah (r.a) malɛ nde, ɛthopi be Kenya lembir ɛdaa la mo. Kosoko maŋ wɔtɔ ne kesa bilaal eyilikpa gbeŋ ashi kesalamulayato kumo la fanɛ ɛla ɛsa ne ebe bar kumu kaseto nna, nnaa bunya baasa gga, nnaa nyi kashinteŋ wurana.

Baasa daa ba mo kutɔ, a niŋi mo eyilikpa gbeŋ ne ɛbɔrɛ ta n sa mo ashi bumoto. Bilaal be nu la be nkpaŋ ne baasa be samo, amaa ɛ ma sha la be mmalge ere samo kishi nko ne kefule mo dunyato. Feeŋ n wu ɛka be shu nsa akaŋɛ bumo fanɛ “mere maŋla shɛn amaa ethopia nyen ne ɛdaala kenya ndre nna ɛ la ma”.

Bilal kanu fanɛ baasa be kpaɳŋmo hali n sa maŋ moso achɔ abubakar sidiq (ne ɛla kabɔ be khalifa- malɛenaa la baasa to be ɛsa gbeŋ ashi mbɔ be kaman) ne ɛkaŋɛbumo “mana nɛ menyɛ be maŋ maso achɔ Abubakar, mere la kelɛla nna ashi Abubakar be alalato. Abubakar be kelɛla ɛta ma n yili la be ɛyilikpa ere.

Bilaal ere da nluri kaabato ashi kejahiliya be jamanɛ na, ɛdaa tu ɛchɔl nna a deŋi agber ne adaa wɔ kaabato na nsa akaŋɛ- “ɛsa kama ne eshuŋ menyɛ ɛtɔr asaara jiga”. Malɛ bilaal la ɛsa ne kabɔ (eburɛ be kepete ba wɔ mo so) sa mo kabɔya fanɛ bilaal ti Alijanna ebi so. kachako bu ka bu churpurso (fajr) be bɔrɛbu nluwe ne kabɔ bishi bilaal, “kaŋɛ ma kabɔrɛshuŋ gbeŋgeŋi ne fe shuŋ gga nkpalmanɛso nnu fo be aya be asabata ka be chi ma anishito ashi alijannato”. Ndoŋ ne bilaal kaŋɛ “me bere kushuŋ lela ne nnyi nka be shuŋ paa ɛla fanɛ jimanɛ kama ne nketa nchu ama nbu ɛnafila kananɛ me tiŋ pɔyɛ” (bukhari).

Malɛ bilaal naa tiso baasa pɔso ne ɛbɔrɛ kpal bumoso ngbelge aya gbeŋ ashi alquranito. Muslimiana be ba kraŋ kumo hali chiyamacha. Kachako nlarbɔ be benimiu gbeŋko ba kabɔ kutɔ. Ndoŋ ne beba tu bilaal, percia be salman, Rome be suhaib, ibn mas’ud, Ammaar ne khabbaab ne ba tasɛ kabɔ kutɔ. Be ba tu la be baasa pusɔ ere kabɔ kutɔ ne be fɛl bumo nkeni bemo jiga. Ndoŋ ne nlarbɔere kaŋɛ kabɔ fanɛ “anyɛ bere be sha kechena fo kutɔ amaa anyɛ ma sha anyɛ ne baasa pɔsɔ ere chena kabonkonwule. Aloŋso ku kaboŋ pɔtɛ nsa anyɛne anyɛ ne fo dawulɛ ba chena ndoŋ. Anyɛ ne fo ka nluwe anyɛ be kabawutɔ fo kaa sha fi tiŋ nna yɔ bumo kutɔ.

Ndoŋ ne kabɔ shuli bumo so fanɛ ɛbe nwurɔ loŋ nsa bumo. Ndoŋ ne be kaŋɛ kabɔ fanɛ e sibɛ kumo nwɔtɔkrata to n yili ne ke ba la mbra nsa anyɛ ne fo be kefiata. Ndoŋ ne kabɔ tere Aliyyu fanɛ ɛta krata mba sibɛ baasa ere be kamalga ere nsa mo. Nkpalmanɛso kabɔ besha ne ɛ gberge bumo be mfɛra ne ngbene mba Kesalamuyaso. Aloŋ na kesalamuya be n nya ɛleŋ nɛnɛ. Amaa la be kasibɛ ere ma ba ne ke chikpar kesalamuya be ɛdankarɛ.

Ndoŋ ne ɛbɔrɛ ewuramaŋso gbelge aya gbeŋ ere ashiqurani to; ɛbɔrɛ be kaɳɛ:

(وَلَا تَطْرُدِ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَدَاةِ وَالْعَشِيِّ يُرِيدُونَ وَجْهَهُ ۖ مَا عَلَيْكَ مِنْ حِسَابِهِمْ مِنْ شَيْءٍ وَمَا مِنْ حِسَابِكَ عَلَيْهِمْ مِنْ شَيْءٍ فَتَطْرُدَهُمْ فَتَكُونَ مِنَ الظَّالِمِين(وَكَذَٰلِكَ فَتَنَّا بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لِيَقُولُوا أَهَٰؤُلَاءِ مَنَّ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنْ بَيْنِنَا ۗ أَلَيْسَ اللَّهُ بِأَعْلَمَ بِالشَّاكِرِين(وَإِذَا جَاءَكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِآيَاتِنَا فَقُلْ سَلَامٌ عَلَيْكُمْ ۖ كَتَبَ رَبُّكُمْ عَلَىٰ نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ ۖ أَنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنْكُمْ سُوءًا بِجَهَالَةٍ ثُمَّ تَابَ مِنْ بَعْدِهِ وَأَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ)

falɛ (kabɔ) sa nka nju baasa ne ba tere bumo nyenepe ewura ɛbɔrɛ kapaso ne kanyɛso kikɛ, afin bumo be nyenepe ewurabɔrɛ be yarda. Bumo be kegben (chiyamachɛ be mbishi) maŋ la fo kushuŋ, fo agba be kegben (chiyamacha be mbishi) maŋ la bumo be kushuŋ. Fo ka n ju bumo aa fe nki ɛsa bɔnɛ. Aloŋ ne anyɛ ere ta bumo (dimedia na) be buko n ki tɔrɔ n sa buko hali ne ba kaŋɛ ‘’Amaa la be baasa ere ne ɛbɔrɛ maŋso achɔ anyɛ aa? Amaa ɛbɔrɛ bere maŋ nyi baasa ne ba di mo ɛpaŋ aa? Baasa kama ne be sa kashinteŋ ne anyɛ be aya (alqurani, keboremalaga, ɛbɔre be amamachishe….) na ka mba fo kutɔ, churɔ bemo fanɛ ɛbɔrɛ be kepete baa wɔ me nyɛso, menyɛ be Ɛwura gbeɳ ɛbɔrɛ nasemo kumu kɔwɔr fanɛ menyɛ be ɛkama ne ɛwurɔ kebɔnɛ nka maŋ nyi, ke mobe Kaman ne etuba nna loŋɛ molamania be kabawɔtɔ, ɛbɔrɛ la ɛwura ne ɛbi yashi alubi apan nke naa la ɛwura ne ɛbi wu kɔwɔr gga nna. (Suratul An’ am:52-54)

Ndoŋ ne kabɔ ta loɳ be krata na nlɛ nse ntere anyɛ (lamania wurana) ne anyalɛ yɔ mo kutɔ ne e be kaŋɛ anyɛfanɛ “ɛbɔrɛ be kepete baa wɔ menye so...’’.

Ne kena mba fanɛ anyɛ ne kabɔ baa tasɛ ɛchenekpa, ne keya fo fanɛ kabɔ be sha ne ekoso feeŋ wu eka koso nsa nka anyalɛ dawule ɛchenekpa. Ndo ne ɛbɔrɛ gbelge kalma n sa mo fanɛ:

(وَاصْبِرْ نَفْسَكَ مَعَ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَدَاةِ وَالْعَشِيِّ يُرِيدُونَ وَجْهَهُ ۖ وَلَا تَعْدُ عَيْنَاكَ عَنْهُمْ تُرِيدُ زِينَةَ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا )

’Ne fo nawurɔ kenyiti nsa baasa ne ba tere a shuŋ bumo ɛwurabɔrɛ chupurso ne kanyɛso kikɛ a fin ɛbɔrɛ be yarda ne kecheta. Falɛ sa maŋ nka nkple fa anishi ashi bumo so nkpal dunya be ipuchu so (Kahf: 28).

Nkpal loŋso kabɔ be tiŋ atasɛ anyɛ kutɔ hali mo jimanɛ ba fo ɛmaŋ koso hali ne anyɛ kikɛ koso nluwe pɔyɛ ne ɛba koso (lbu maajah),

To wanɛ bere ɛla la be ethopiabe kanyɛn ɛda la Kenya ndere kabere nkuso nki ɛsa gbeŋ ashi kesalamuyato?

Anyɛ sha ne pɔl mo kebawɔtɔ fanɛ kananɛ Khalid Muhammed Khalid sibɛ la be kamalga ere. Mo la Bilaal, mo ne tuto ba tere Rabaah. Mo la kesalamuya be ɛsa ne ɛfara nwɔtarashi kabɔ be jimanɛ nna.

Mo la Bilaal. Wanɛ gba bere maŋ nyi Bilaal ne muslimiana kikɛ be ngbene pɛmo. Eti kesalamuya be amamachi gbeŋso. Kade kama ne kesalamuya wɔ ndoŋ, fo ka nlara baasa kudu, baasa ashunu beeŋ mba nyi ɛsa ne ba tere bilaal.

Feeŋ nya baasa million ne ba kraŋ alqurani ka nyi bilaal, nka harda mo ketere nɛnɛ fanɛ kananɛ be nyi ɛ khalifa anyɔ na kikɛ ba atere (Abu bakar ne Umar).

Fo ka mbishi kebia kama ne ɛwɔ primary School ashi Egypt, nko Pakistan, ne china, ne North America ne south America, ne Europ, ne Rusia ne lraq, ne syria, lran, Africa be ɛpunto, Asia be awɔlto ne kade kama kesalamuɳa wɔ ndo, ne fu ka mbishi kebia kama fanɛ “wanɛ la bilaal?” Ɛ be nkaŋɛ fo fanɛ mo la anebi Muhammed (eburɛ be kepete ba wɔ mo so) be ledeni, nnaa la Kenya ne mo nyenepe da ta kejembu gbegbeŋi adeŋi moso atɔrɔ mo nkpal ɛlara mo ashi kesalamuyato ne mo alɛbilaal be kaŋɛ ahad ahad’’ ɛbɔre la ɛkonwulɛ.

Fo ta kenishi nkeni kusɔ ne bilaal nya ashi kesalmuyato nse na keni mo eyilikp pɔya kesalamuya ba, feeŋ pin fanɛ pɔyɛ ne kesalamuya baa, bilaal maŋla shɛn. Ɛdaa la ɛsa ne be daa ka mɔ dabino be enɔbɔlɔ be kakɔka kachɛkikɛ na.

Bilaal be lamania be keshenteŋ ne kabɔrɛshuŋ ere be ɛgbɛ so ne ɛ nya eyilikpa gbeŋ ashi baasa gbingneŋ to.

Kusɔ ne bilaal nya, fo barga amuto be kudu, benimogbeŋ, ne amashirbɛwurana ne bewura gba maŋ nya amo be kukoŋwule gba.

Keteregbeŋ ne Tarikhi nasɛ nsa bilaal duniyato baasa gbingbeŋi galaga maŋ nya kumobe gbrɛbɛ gba.

Bilaal be kayurwule lambir ere, ne mo kumu be ka bra kaseto ere ne kananɛ ɛla ɛsa pɔsɔ nna amo kikɛ maŋ mɔn mo ke tin n pɛ kesalamuya jimanɛ ne kesalamuya fara nlar ashi nlarbɔto na. Amaŋ mɔn mɔ la be eyilikpa gbeŋ ere, fanɛ ɛbe sha ne eshuŋ ɛbɔrɛ dawule.

Ke wurɔ baasa damatɛ mamachɛ fanɛ bilaal be kadubi be ketere ka tiso baasa ba maŋ la mo kaana nko bumo ngbar maŋ la kukoŋwule. Mo ere bilaal maŋ kɔ kaana, eleŋ, malɛ maŋ kɔ shɛn ashi mo kebawɔtɔto. Ɛla ɛsa ne mo nyenepe tɔ mo Kenya na. Ɛmaŋ kɔ kushuŋ kikɛ ama mo nyenepe be mbɔlpɔ, ne ɛnyɔma ne asɔbɔya keba keniso. Karichɛ kikɛ mo kushuŋbaa la ɛ ta bumo nyɔ kejito, ana bumoto apel, churpuso ne kaseso kikɛ.

Baasa daa fɛ fanɛ bilaal la be kepɔrsɔ ere da maŋ tiŋ n loŋɛ shɛn. Be daa fɛ fanɛ bilaal maŋ tiŋ n ki shɛn echefoso. Ke maŋ chɛr ne bilaal ki mamachɛ be ɛsa n sa baasa kikɛ.

Ɛsa ne ba fɛ fanɛ ɛmaŋ tiŋ n ki ɛsoko na, ɛtiŋ n nwurɔ lamania nsɔ kesalamuya be kabɔrɛshuŋ. Kedu kpakpa ne fo nya bilaal be kadubi ashi dunyato. Kumo be kaman ne ɛna ki kabɔ ne kesalamuya kikɛ be sososo be muazin (ladeni). La be keladeni be kushuŋ ere ne malɛ bilaal da sha ga. kuraish ebi be benimo ne be la muslimiana gba da yelga la be kushuŋ ere ama ɛbɔre ewuramaŋso ta kumo nsa bilaal.

Kashinteŋ nna, bilaal bin Rabaah nana. Ɛbɔrɛ be mamachɛ be ɛsa nnana. Nse be dimedi bere nana? Nse be ketere gbeŋ bere? Bilaal bin Rabaah? Mo nana.

Ɛla ɛthopia be nyangbasa nna. Mo nio ɛla Hamatu. Ɛbɔrɛ ne mo amamachɛsheŋ ɛta bilaal nki Kenya nsa Ummayata bin khalaf ashi makkah. Mo nio gba daa la Kenya na ashi anya ne be daa shuŋ ndoŋ na.

Bilaal daa wɔtɔ na fanɛ kenya, ɛmaŋ kɔ mo kumuso be eleŋ, mo ere be karichɛ kikɛ da nduli abar nna. Ɛmaŋ kɔ tama fanɛ ɛchefo be ba bɔ n sa mo, ketir be kebawɔtɔ daa nkulti n chambo mo.

Anebi Mohammed (eburɛ be kepete ba wɔ mo so) ka kafara mo kesalamuya be ketere baasa ne la be ketere ere ba tɔr bilaal ba asoto. Ɛdaa tiŋ a nu mo nyenepe Ummayata bin khalaf ka be bir kaljema ne bufɔ ne ba aba mo kutɔ na. Bilaal da nu Ummayata bin khalaf ne mo be bufɔ ne mo nakpa ana kabe ji anebi Muhammadu (eburɛ be kepete ba wɔ mo so) be asheŋ. Be daa ji mo asheŋ ne agbo, kabene jijɛ ne mfɛra bɔnɛ na. Bilaal be shuŋ bumo ne mo aso be taseto bumo be agbo be mmalga ere to. Ɛ bi nu asheŋ pa ne kesalamuya bran ba sa baasa kikɛ. La be asheŋ pa ere be ako la ɛbɔrɛ dawule be ke ba shuŋ, baasa be da be keloŋɛ, baasa be keba maŋ nchɔ abar ne demidi be kumusɔ. Mo nyenepe a na be malga a ponte agbo so, amaa bilaal bere be keni fanɛ bumo be mmalga bɔnɛ ere be ti anebi Muhammadu (eburɛ be kepete ba wɔ mo so) bɔnya nna. Bilaal be keni kananɛ ke be sa bumo mamachɛ, kananɛ bumo be mfɛra be wieto ne la be kusɔ ne anebi mohammed (eburɛ be kepete ba wɔ mo so) bra bumo ere! Bumo buko be kaŋɛ fanɛ “Mohammedu maŋ na n ku ɛfɛ kachako, mo alɛ maŋ na n ki dubo-dubo wura kachako, malɛ maŋ la ebompo, anyɛ maŋ kɔ kusɔ ne anyɛ n ta njijɛ mo ketere ere kabre abishi na ammɔn baasa be ke ya luri mo kebɔrɛshuŋ ere to. Bilal be nu kananɛ ba ji kabɔ ba asheŋ fanɛ ɛkala amanawura, ɛsa ne ɛma da alkawuli alɛ, ɛsa ne ɛkɔ da lɛla ga, ɛsa ne ɛma shuŋ kushuŋ bɔnɛ, ɛsa ne e kɔ mfɛra galagga.

 Ɛbe nu beka be kuli a kre mfɛra bɔnɛ fanɛ kusɔ ne ba n ta nkishi kabɔ ne mo kesalamuya ere. Ndoŋ ne be pɛ fanɛ bumo kikɛ yili bumo nana ana be kebɔrɛshuŋso – kumo la agber be keloŋɛ. Kusɔ ne ba ŋana la fanɛ kabɔ be kebɔreshuŋ ere sa n ka ba shi ne kuraish ebi paŋ bumo be eyilikpa ashi makka to. Nna tiso Makkah balɛ sa n ka n paŋ kumo be eyilikpa, kananɛ kela nlarbɔ kikɛ be kade gbeŋ nnaa la kabɔrɛshuŋ be kade gbeŋ to. Bumo alɛ na nkishi Bani Hashim ebi be kaana nkpal ɛbɔrɛ be kabɔ shi bani hashim be kaanato n ka maŋ shi bumo bukoto.

Kachako bilaal wu ɛbɔrɛ be fitila be ekpa, mo ɛfote nu Kebɔretere. Ndoŋ ne bilaal yɔ kabɔ kutɔ n ya chɔrɔ kabɔ nse sɔ kesalamuya. Bilaal be ke ya sɔ Kesalamuya maŋ chɛr ne kumo be kebɔya salgato makkah be kasawuleso kikɛ. Bilaal mo nyenepe a na kanu loŋ aa ke maŋ par bumo. Ndoŋ ne mo eynepe a na be kaana be benimo ya shɛr, be nyabo, shitanɛ foŋ bumo be amu, kishi malɛ di bumo so. Bilaal mo nyenepe Ummayata bin khalaf be keni bilaal be ke ya sɔ kesalamuya na fanɛ beka ŋemo ɛtaŋ, kela amuso nna nse mo fanɛ bumo alɛ be Kenya, Ethiopia be Kenya ashi bumoto ya sɔ kesalamuya nka bɛ mohammadu so aa? Nkai ke maŋ wɔrɔ.

Ummaya dawule be fɛ mfɛra mo kumuto, ndoŋ ne ɛkaŋɛ mo kumo “amo kikɛ maŋ la shɛn, kabre be kachɛ ere npeŋi maŋ tɔr amaa she bilaal be kesalamuya ka tɔr pɔyɛ ne mpeyi ba tɔr”

Mpeŋi be tɔr kachɛ kikɛ ama bilaal be kesalamuya maŋ na ntɔr. Ama kachako bere mpeŋi tɔr ne kuraish ebi be agbar kikɛ manaa wɔtɔ. Allahu Akbar. Bilaal bere kesalamuya ɛdaga mo. Kesa mo kenimo gbeŋ ne kechɛta. Manɛ mo dawule, kesalmuya la kechɛta na nsa baasa kikɛ. Ke la kamu-sɔ na nsa baasa kikɛ.

Bilaal wu kumutɔrɔ amaa ɛbɔrɛ samo ɛleŋ ne ɛtin nkɔ nlar kumoto.

Amaa ɛbɔrɛ ta mo na ɛ ba la kakraŋ nsa kayur lembir wura kikɛ ne baasa ne ba shuŋ Agbar kikɛ fanɛ nyangbasa kɔ ɛleŋ ne ɛbe tiŋ nwurɔ ɛmaani nse shuŋ mo ɛwura ɛbɔrɛ nyanepetalɛ.

 

Kashinteŋ bilaal bra kakraŋ pa gbeŋ n sa mo jimanɛ be baasa ne npalikama be baasa, nsa muslimi a na ne baasa ne be maŋ la muslimi a na kikɛ. Ke la kakraŋ gbeŋ na ne ke be ŋini anyɛ kagbene be kamu-sɔfanɛ amashiribi, shuwa, kusogberge maŋ tin ntɔ nko nsɔ kuso ne kuwɔ ɛsa be kagbeneto.

Bilaal tiso baasa ne be fara nsɔ kesalamuya nna nlara bumo kesalamuya ɛfuli. Bumo ɛla kabɔ gbagba, Abubakr, Ammaar, Ammaar mo nio-Sumayya, ne suhaibu, ne bilaal, ne mikdaad. Kabɔ bere ɛbɔrɛ kuŋ mo ne mo tutokar Abu Talib. Abu Talib kuŋ mo paa. Abubakr malɛ ɛbɔrɛ kuŋ mu ne mo baasa. Bakema ne beka ere kikɛ, nnyamase na pɛ bumo n sa atɔrɔ bumo hali kumo walɛ. Nnyamase ere be nta kenyambi be kale nwɔtɔ ɛdeto ne kebel pɔyɛ ne be ta kumo n bu bumo nkpal be yeshikesalamuya mba kenyamasiyato. Bekama ne be ka na kikɛ be tiŋ n ya nu ɛbasa paa nse fule nyamase na fanɛ be lar kesalamuyato ama bilaal dawule ɛna kini ke lar kesalamuyato, malɛ maŋ fulɛ bumo gba. Bilaal be baasa ere be keremoso ɛfɔl nta mo nsa mbia wuribi ne be bakɔmo akulti makkato ne malɛ bilaal be kaŋɛ “ahadun-ahad” - ɛbɔrɛ konwule - ɛbɔrɛ konwule.

Nyamase ere daa la baasa ba delge bilaal so nna, ne be tamo loŋ ndeŋi ajanwulɛso ne aba chɔ mo nkpal ɛlar kesalamuyato nko ne e fule nkaŋɛ bumo fanɛ ɛmaŋnaa bɛ kabɔ be adeeni na so. Amo kikɛ bilaal kini ke lar kesalamuyato, malɛ manaŋ fule bumo gba fanɛ ɛlar kasalamuyato ne be yeshi mo.

Kashinteŋ kabɔ ne kesalamuya ta bilaal pɔsɔ ere nki kramɔgbeŋ nse ne dimeli a na pin kagbene be bɔnya ne kumo kamusɔ. Bilaal shin ne baasa pin fanɛ kusɔ ne fo ta nwɔtɔ kagbeneto ɛsa ko maŋ wɔtɔ ne ɛ be tiŋ nsɔ kumo.

Makkah be kuraish ebi be nyamase tɔrɔ bilaal ketɔrɔ bɔnɛ, manɛ ɛkama ɛna ntiŋ nsɔ loŋ be ɛbasa, ba daa ta bilaal alar kapasa ashi jamanɛ ne keshishar ya bel akilgi a ɛdɛ na ne be delge muso, nse ŋin mo n nasɛ shishar tushiso ere to, ne keba chɔ mo. Kumo be Kaman, feeŋ n wu mbrantiɛ ka ya maŋ kejambu ne ke bel nka a wɔ ɛgbɛ, mba ta kumo ndeŋi muso. Amo kikɛ be kaman kamalga ne ke be lar bilaal be kɔntɔ ɛla “Ahadun Ahad”- ɛbɔrɛ la ɛkonwule - ɛbɔrɛ la ɛkonwule

La be tɔrɔ ere ba naa apalta karichɛ kama hali ne baasa na gba ba ka wu bilaal be kɔwɔr, hali bafin ne be saŋɛ mo ne ɛba yɔ, ama pɔyɛ ne be yegemo to ne ɛ ba yɔ na, ɛba n bɔnya bumo be agbɛr na.

Ke be sha keba la kamalga konwule gba, npal kuraishi ebi sa n ka n mushe bumo nko ne ke ki bumo amuso nse bumo echefo so fanɛ ‘bumo be Kenya malɛ tiŋ bumo’. La be kamalga ne basha bilaal kaŋɛ ne ke ba la bɔnya n sa bumo be agber na, hali kamalga fimbi nna. Ke la kamalga ne ke maŋ wɔ ɛgbe nna n sa bilaal ne ɛbe tiŋ nkaŋɛ kumo nse nmɔlwɔ mo kumu. Ɛ be tiŋ n fule nkaɳɛ kumo ne mo lamania (emaani) ma chɛkpar gba. Ama la be kamalga fimbi ere bilaal kini kumo ke kaɳɛ. Bilaal kini ke kaŋɛ kemo. kusɔ ne ke be lar mo kɔntɔ baa la Ahadun- Ahad- ɛbɔrɛ la ɛwura konwle

Be kaŋɛbilaal fanɛ “kaŋɛ kana nɛ anyɛ kaŋɛ ere nsa anyɛ ba agbr” Ndoŋ ne bilaal mushe ɛwɔjɛ be ɛmushe, ɛmushe ne ke be chɔ bumo be ngbeneto. Ndoŋ ne bilaal kaŋɛ bemo “makudondulon maŋ tiŋ n kaɳɛ kumo”. Ba n yeshi mo n nase ne kasudɛ ne ajembu ere ba chɔ mo hali ne ɛpeŋi ya tɔr pɔyɛ ne be saŋɛ mo to, nse nta ɛfɔl nkre mo kubɔto nse n ta mo nsa mbia wuribi ne be ta mo agberge akulti makkah be kadeto, awor mo ne malɛ bilaal bɛ kaŋɛ ‘’Ahadun- Ahad’’

Bilaal be baasa ne ba tɔrɔ mo na gba ya gben ne keya fo fanɛ naniere bere kanyeso kikɛ ba luri bilaal kutɔ n ya ka kule mo fanɛ ‘’bilaal fo shi ne anyɛ gben ga. Naniere fo ere ɛnaa tɔrɔ anyɛ na. Jande! anyɛ kule fo nna! ɛchefo kaŋɛ bunya be kamalga lɛlah n sa anye be agbar na ne a yege fo nwuash. Jande kaɳɛ “Allaat ne Al-UZza la ma ɛbɔrɛ” ne ayɛge fo. Ndoŋ ne bilaal maŋ mo kumuso nkaŋɛ bumo Ahadun- ahad. Ndoɳ ne mo nyenepe Ummaya be kagbene koso, ne ɛnyagbo nkpal la be kamalga ne ke lar bilaal be kɔntɔ ere. Ndoŋ ne Ummaya bishi bilaal ne so be dimedi lubi ɛla fo? To mere bɔ laat ne uzza be agber fanɛ me n ta fo nki koso gberg n sa anya ne be lempo kikɛ. Ummaya be malga la be mmalga bɔnɛ a funti bilaal ne malɛ be kedonduloŋ be kaŋɛ “Ahadun-Ahad”.

Ndoŋ ne ɛnyamase ere be ɛko malɛ be kaŋɛ bumo fanɛ “Ummaya jande yeshi ne bilaal ba yɔ ne anyɛ a gba wushi, bilaal ne mo nio kikɛ la anyɛ be baasa nna. Anŋka n yeshi mo ka maŋ ki amuso n sa anyɛ, kuraishi ebi malɛ maŋ ta anyɛ n ki baasa jiga nkpal bilaal be keyegeso.

Bilaal pin fanɛ ba fule mo nna. Ndoŋ ne emushe, emushhe ne ke be kpɛdɛ fanɛ chupurso be kechɛkpɛbɛ nse kaŋɛ bumo kamalga ne ke gbingbin bumoto Ahadun- Ahad’’

Karicha chupurso, kapasa fo, mpeŋi be chɔ, shishɛr bel atushi. Ndoŋ ne be ta bilaal n yɔ n ya nase kasɔdɛso ne kejambu daŋi muso. Malɛ bilaal wɔrɔ kenyiti n saafin mo kakɔka ashi ɛwurabɔrɛ kutɔ. Ke maŋ chɛr ne Abubakar siddiq ba tu bemo ne be keraa wɔ bilaal be ke ba tɔrɔto. Ndoŋ ne Abubakar ponte bumoso a kaŋɛ “menyɛ sha ne ma mɔ ɛsa nkpal ɛ ka kaŋɛ fanɛɛbɔrɛ la ewura konwule, ɛla ma nyenepe aa? Samu gba ne menyɛ n yeshi la be kushun bɔnɛ ere?” Ndoŋne Ummayata bin khalaf kaŋɛ mo fanɛ “fo ɛjɛja mo, foɛta mo nki la n sa anyɛ, aloŋso lara mo ashi la be koso gberge ere to. Ndoŋ ne Abubakar siddiq kaŋɛ Ummaya fanɛ “me n ka fo amashirbɛ kama ne fe n sɔ ne bilaal sɔ mo kumu fo kutɔ. Ummaya ka nu la be kamalga ne ka lar Abubakar be kɔnɔtɔ ere ne ku wɔrɔ mo fanɛ ɛsa ka be mur nchuto ne be bara boat ne be ba mɔlwɔ mo. Nkpalmanɛso bumo a gba gben ne bilaal be keba tɔrɔ, be maŋ nna a kɔ tama fanɛ bilaal be nkaŋɛ kusɔ ne bumo ere be sha na. Naniere bere Ummaya be kagbene fulimo. kewɔrɔmo e bel. Ɛpin fanɛ bilaal be keta n fa chɔ be ka mɔ mo. Ba n nya tɔnɔ ashi mo kefato.

 Abubakar tɔ bilaal ne ɛ sɔ mo kumu. Bilaal maŋ naa la Kenya, kabre eki baasa ne ba sɔ bumo be amu. Ndoŋ ne Ummaya bɔ Abubakar keŋasa baasa fanɛ “me bɔ laat ne uzza fanɛ nda fo da n sa ma kobo koŋwule gba daa nda fa bilaal loŋ nsa fo, nkpal manɛso ɛmaŋ la shɛn ma kutɔ” Ndoɳ ne Abubakar malɛ laŋɛ n se mo kaŋasa fanɛ “Nda fo dan nku yawu gbeŋ n sa ma gba da n daa fin loŋ be amashirbɛ dunya ere to n sa fo n se sɔ bilaal nkpal manɛso bilaal la shada be ɛsa nna”. Ndoŋ ne Abubakar keta bilaal n yɔ kabɔ kutɔ n se mo kebɔya belbelso fanɛ bilaal sɔ mo kumu kabre. La be kache ere ki ka kamuji ashi kabɔ (s.a.w) ne muslimiana kutɔ nna ne be ji bumo kumu nkpal bilaal kalar la be tɔrɔ ere to.

Muslimiana ne be maŋ la anya ama be la baasa pɔsɔ na malɛ kra nya tɔrɔ ashi nnyamase na kutɔ. Nnyamase ere kra tɔrɔ bumo galagga nna nkpal be yeshi kesalamuya. Ndoŋ ne ɛbɔrɛ sa kabɔ (s.a.w) ɛkpa fanɛ ɛkka n yɔ kadeko ne batere yathrib (Madina), nkpal ne be wɔrɔ kefɔ ne nnyamase ere be tɔrɔ.

kabɔ ne mo kaman ebi kaa n yɔ Madina. Be ka fo madina ne be pɔr Masalashi ne be ba bu bɔrɛ. Ndoŋ ne kabɔ be fin ɛsa ne ɛbe ba awɔtor a sa bumo karichɛ kikɛ ashi ɛbɔrɛ bu anu ere kikɛ. Wanɛ gba yasha ne eki la be ɛsa wɔtorso ere, ɛsa ne mo lantor be ba a bonto a yɔ awɔlto kefɔ n sa a kpaŋ ɛbɔrɛ be keter? Loŋ be ɛsa ere ɛla bilaal, ɛsa ne be daa tɔrɔ mo ashi Makkah be epunto kapaso ne kanyeso na, ne mo kudonduloŋ be kaŋɛ “Ahaduu-Ahad”. Kashinteŋ na, kabɔ (eburɛ be kepete ba wɔ mo so) lara bilaal fanɛ eki kesalamuya be ɛsa ne ɛbe sha ne fara n wɔtor nnaa wɔtor a sa bumo karichɛ kikɛ.

Bilaal di n ya ka wɔtor, ne mo ɛbol ere shi baasa be ngbene to be bɔlɔ ne emaani, Awor bulɔ baasa be a soto ne kewɔrpɛ ɛkama, ne bilaal be wɔtor a kaŋɛ:

الله أكبر الله أكبر

(ɛbɔrɛ la ɛwura gbeɳ) (ɛbɔrɛ la ewura gbeɳ)

الله اكبر الله اكبر

(ɛbɔrɛ la ewura a gbeɳ) (ɛbɔrɛ la ewura gbeɳ)

أشهد ان لا إله إلا الله

(nsa kashinkeŋ fanɛ ewurako maŋ wɔtɔ amaa ɛbɔrɛ dawule)

أشهد ان لا إله الا الله

(n sa kashinkeŋ fanɛ ewurako maŋ wɔtɔ amaa ɛbɔrɛ dawule)

أشهد أن محمدا رسول الله

(n sa keshinte fanɛ Muhammed la ɛbɔrɛ be kabɔ na)

أشهد أن محمدا رسول الله

(n sa keshinte fanɛ Muhammed la ɛbɔrɛ be kabɔ na)

حي علي الصلاة

(ma wurɔ mana-mana mba bu bɔrɛ)

حي علي الصلاة

(ma wurɔ mana- mana mba bu bɔrɛ)

حي علي الفلاح

 (ma wura mana-mana mba nya kelɛla”)

حي علي الفلاح

 (ma wura mana- mana mba nya kelɛla) …

الله اكبر الله اكبر

 (ɛbɔrɛ la ewuragbeŋ) (ɛbɔrɛ la ewuragbeŋ

لا اله إلا الله

 (ewurako manaa wɔtɔ ama ɛbɔrɛ dawulekpeŋ) …

Muslimiana yɔ madina n ya nya kayurwushi a shuŋ bumo ewurabɔrɛ kana nɛ basha, amaa nnyamase ne be wɔ makkah na bere be mfɛra maŋ dese bumo, bumo be ngbene maŋ na n wushi, nkpal manɛso be wu fanɛ baasa be yɔ n ya ka sɔ la be kebɔrɛshuŋ ere. Baa lɔ kufu fanɛ kabɔ be kebɔrɛshuŋ ere be mba ka chɔ bumo be a kagbɛrshuŋ ere eleŋ. Ndoɳ ne be kre kennaa n ya tu muslimiana ashi kaboŋ ko ne batere kumo badr. Kumo ne madina maŋ wɔ kufɔ.

Kennaa koso ashi mulimiana ne nnyamase a na be kafiato. Bilaal wɔ kennaa ere to a yɔ abɛta aba. Kesalamuya be sososo be kennaa nnana. La be kennaa ere ne kabɔ kaŋɛ mo kaman ebi fanɛ kennaa ere be kedelbe kabre ɛla “Ahadun- Ahad’’- ɛbɔrɛ la ewura konwule. La be kennaa ere to nnyamase na gba blase n bra bumo be mbia ne bewuraebi ne mbrantiyɛ kikɛ. Be maŋ nyi fanɛ ba yɔ na ne be ya sɔ bumo luwu ashi muslimiana be ɛnɔtɔ.

Kebɔya ba fanɛ Ummaya bin khalaf ne mo Kenya daa la bilaal na be sha ke kini kennaa ere to be keyɔ, mo daa tɔrɔ bilaal fanɛ kesabɔya na.

Ummaya mo teri ne ba tere mo uqbatu bin abi mi-ayt kanu fanɛ mo nakpa be sha ke kini kennaa na tu be keyɔ ndoŋ ne uqba fin ebuni be turade (lafinta) nta n yɔ Ummaya be lanto. ɛya tu mo ne ɛtase mo baasa to.

Ndoŋ ne uqba ne agbo ta turade ere n lɛ ummaya so n kaɳɛ mo fanɛ “ta kumo ngbiti fo kumu, nkpal manɛso ɛche ɛ la fo” la be kemalga ere basa Ummaya gga hali ke maŋ walɛ.

Ndoŋ ne Ummaya be agbo koso ne ɛkaŋɛ uqba fanɛ “ɛbɔrɛ ɛ jija fo nia bɔnɛ ne fo kre n ba nfa’’.

Naniere Ummaya maŋ tiŋ nkini ke yɔ nkpal kana nɛ uqba wɔrɔmo na so. Ɛkama malɛ na nu kusɔ ne uqba ya wɔrɔ Ummaya. Uqba la Ummaya mo nakpa paa nna. Mo daa fule Ummaya ne ɛdaa tɔrɔ bilaal ne muslimiana gga, kabre mo naa la ɛsa ne ɛba gberge Ummaya a yɔ kennaa to na, ɛba ta anishinyɔr ngberge Ummaya a yɔ nkpa ne mo luwu dese ajo mo. Ɛbɔrɛbere la ɛwura ne ɛla ɛlempo ne ɛbe wɔrɔ kesheŋ kema ne ɛbɛsha. Ke da maŋ daga Ummaya ka yɔ kennaa na to, ama ɛbɔrɛ wɔrɔ kumo fanɛ kekɔgbeŋko dese Ummaya ne ɛbɔre be Kenya ko be kefiato, ne adaga fanɛ Ummaya ka yɔ ne kekɔna lar ashito. Ɛbɔre ɛla ewura ne ba tere maliwu, ɛmaŋ wu hali dunya be Kaman, ke bɔnɛkama malɛ ne bomin wɔrɔ kumo ne ba ta n ka mo. Uqba ne ɛbe fule ummaya ne ɛ daa tɔrɔ bilaal ne muslimiana ne be la baasa pɔsɔ na, mo na n ba gberege ummaya a yɔ mo lumu a kpa na. Wani be ɛnɔtɔ ne ummaya be sha ne ɛluwe. Bilaal dawule be ɛnɔ ya n mɔ mo. Ɛnɔ ne ummaya da kre amoso amata abarsa nsa brimo na, loŋ be ɛnɔ ere ya sha ne amɔ ummaya kabre ashi badr be kennaato na, ashi jamanɛ nɛ ɛbɔrɛ wɔrɔ kumo be alkawali nyili.

Kennaa na ka fara nkoso ne muslimiana be lamania bɔlɔ nka bonto acha awor “Ahadun-Ahad-ɛbɔrɛ la ewura konwule. Ummaya ka yil nnyamaseto nnu la be kedelbe ashi muslimiana be nnɔtɔ ne mo kagbene ku mo, keyeren-yeren pɛ mo. Ne ɛ fɛ mfɛra. Ah! Kamalga ne ke daa lar bilaal be kɔnɔtɔ ne ndaa tɔrɔ mo na, kumo ki muslimiana be ke delbe kabre aa! Heeh ke be nyala na naa? Kufu pɛ ummaya. Kennaa be gbingbito, nsaŋɛ be yɔ awɔlto a ba, kapunpun be ka ne nsaŋɛ be kɔl abarto.

Ummaya be fin kananɛ ɛbe mɔlwɔ mo kamu. Ndoŋ ne e wu Abdur-Rahaman bin Auf. Ne Ummaya wɔrɔ mana n ya kaŋɛ Abdur-Rahaman bin auf fanɛ ɛpɛ mo nketa ne ɛba la mo kennaato be kapɛtɛ nkpal muslimiana sa nka nmɔ mo. Abdur – Rahaman ne Ummaya ji kemo n yili ashi kennaa ere to, ummaya chɔ Abdur-Rahman so a yɔ kakpa ne ba ta kennaa be npatɛ ayili. Ndoŋ ne bilaal wu ummaya n se cha awor “kenyamas be kumu nde, ummaya bin khalaf, ɛmaŋ pete nde mere bilaal ka n pete”. Ndoŋ ne bilaal lara mo kennaato be kasaŋɛ ne ɛmɔ mo. Ne Abdur-Rahman cha awor eeh bilaal sa n ka n mɔ mo, mere te npɛ Ummayya nketa fanɛ ma kapɛtɛ. Ne bilaal a ya koo Abdur-Rahman ɛkpamoso, kennaa kara a gbingbinto atushi aa? Kennaa maŋ na nfo npalɛ kama fo ere te npɛmo nketa aa? Keni nkelan ne ashel mo kasoŋɛso. Muslimiana be nkelan nnana. Mere maŋ shuli amɔ mo na. Ndoŋ ne bilaal mushe nwɔtɔ ɛwɔjɛto, ne Umayya gba mushe nwɔtɔ epel to. Umayya wɔrɔ asheŋ bɔnɛ ne ba maŋ tiŋ nkaraga mo. Ɛtɔrɔ muslimiana hali ke maŋ walɛ. Bilaal be ɛyurso be nkpako maŋ wɔtɔ ne ummaya maŋ sa kumo kalepalɛ. Mo alɛ ummaya maŋ na nwɔrɔ bilaal kisheŋpa ko ne bilaal be tiŋ n ta kumo n yeshi npaŋ mo.

Bilaal wu fanɛ mo dawule maŋ tin Abdur – Rahman be kamalga ere, nna tiso Abdur – Rahman la mo barkasa ashi kesalamuyato nna. Ndoŋ ne bilaal cha awor ntere muslimiana. “Ɛbɔrɛ be bechetepɔa na ee! Kanyamase be kumu nde, ɛmaŋ Pete nde mere bilaal pete.” Ndoŋ ne muslimiana gbarɛ n ba bu bumoso. Abdur-Rahman ka wu mo barana muslimiana be ke shi na ɛ ma na tiŋ ne ɛwɔrɔ shɛn, ummaya gba be asɔ ne ɛwɔtɔ na gba maŋ tin n kuŋ mo. Ndoŋ ne bilaal lara mo kasaŋɛ n mɔ ummaya. Ummaya ya tɔr kasawule ne bilaal yil a keni mo kebuni nse ndele ɛbɔrɛ “Ahadun-Ahad.”

Ke maŋ sa ɛkpane ambishi bilaal fanɛ mana nɛ ɛma n ta n paŋ Ummaya. Nda nkpa ne bilaal tu Ummaya na maŋ la kennaato nna da nda tiŋ nkule bilaal ne ɛ ta n paŋ mo. Ama nkpa ne be tu abarna la kennaa gbengbento nna. Ɛkama ba na nɛ ɛba mɔ mo don. Muslimiana ba na ne be ba mɔ nnyamase, aloŋ ne nnyamase gba ba na ne be ba mɔ muslimiana. Nda Ummaya gba da nwu bilaal ashi nkpa ne nnyamase shi nna, da mo a gba da n ku bilaal be kumu. Kennaa bel ɛdɛ, baasa be tɔr awu, luwu malɛ gba bɛ tɛ apɛ baasa a nase. Kennaa ba fo ɛkar, ndoŋ ne muslimiana bɛta n ba madina be kadeto.

Afɔl damatɛ chon, mfɛ damatɛ gba chon ne ɛbɔrɛ yikowura sa mo kabɔ kechɛta ne ɛkɔ nsɔ makkah. Kabɔ (s.a.w) luri makkah be kadeto ne muslimiana be jimaŋ du fanɛ baasa ngboŋ kudu chɔ moso ne bumo kikɛ be dele a kpaŋ ɛbɔrɛ, a di mo ɛpaŋ.

Kabɔ ne mo Kaman ebi luri makkato, ne mo anishito shoŋi kaaba. Nnyamase bulɔ kumo ne agbar alfa sa ne a deshe. Ndoŋ kabɔ kaŋɛ ɛleŋso “Nani ere bere kashinteŋ ba, ɛfɛ malɛ shile nyɔ.” Yili kabre a yɔ, Uzza be kegbar, Laat be kegbar, hubal be kegbar manaa wɔtɔ, dimedi kama malɛ mana kur mo kumu n yuto nshuŋ Kejambu kikɛ, nko kegbar ko. Baasa mana nshun kapɔrso kikɛ ama ɛbɔrɛ dawule kpeŋ, mo ɛla ewura ne ɛmaŋ kɔ mo kaduli. Mo la ewura ne ɛla jinkparpo, ewurakonwule, ewuragbeŋ, ewuramaŋso.

Ndoŋ ne kabɔ luri kaaba be epunto ne ewu nnyamase be kegbar ko ne ba ta kedibi nshel kemo. La be kegbar ere ba ta kumo na n yili fanɛ ɛbɔrɛ be kabɔ Anebi Ibrahim nana. La be kegbar ere ne ba ta a kpal nko a to chacha a fin ɛkpa ashi nkpa ne be wieto. Kabɔka wu kumo ne mo Kagbene koso, ne ɛ shodu bumo nkaŋɛ “ɛbɔrɛ shodu bumo. Anyɛ yuto, anyɛ be karamɔ gbeŋ anebi Ibraham maŋ la loŋ be ɛsa”. fanɛ kananɛ ɛbɔrɛ be kaŋɛ ashi al-qurani to:

(مَا كَانَ إِبْرَاهِيمُ يَهُودِيًّا وَلَا نَصْرَانِيًّا وَلَٰكِنْ كَانَ حَنِيفًا مُسْلِمًا وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ)

(Suratul Al-imran: 67)

Ibrahim maŋ la ɛsa ne ɛla asɔrɛ ebi malɛ manaa la Yahadu ebi malɛ mana a ti nnyamaseso, amaa muslimi ne ɛbe shuŋ ɛbɔrɛ dawule kpeŋ ɛla mo.

Ndoŋ ne kabɔ kaŋɛ bilaal fanɛ edi kaaba be awolto n ya wɔtor. Bilaal di n ya ka awɔtor. Ndoŋ ne kewɔr, ne lamania luri baasa be ngbene to. Kebawɔtɔ ne kushuŋ kikɛ kɔraa yili kabonkonwule, ne bilaal be wɔtor. Ɛbe bonto a wɔtor ne muslimiana chɔ mo ebolso a kute moto. Bilaal ka luwe ne kabɔ malga mmalgagbeŋ, mmalga ne a be futi a luri ngbeneto ashi lakal be mmalgato. Ndoŋ ɛkaŋɛ “Kuraish ebi ee! Ma nu nɛnɛ! kabre ɛbɔrɛ lara kebamanyi ashi manyɛto, ne keba ta manyɛ a tuto a na be atere a bir ngbeneto, ɛbɔrɛ lara amu ashi manyɛto kabre. Dimediana maŋ chɔ abar, bumo kikɛ shi anebi Adam kutɔ nna, Anebi Adam malɛ shi shishɛrto nna. Abdulai ne ɛla Umar pibi na sa anyɛ kebɔya fanɛ kachɛ ne kabɔ luri makkato na, ɛmalga mmalga gbeŋ n sa kaŋɛ:

“Ya menyɛ dimedia nee! Keshinteŋ ɛbɔrɛ lara kebamanyi ashi manyɛto kabre, ne keba a ta menyɛ a tuto a na be atere a bir ngbeneto. Dimedi a na la baasa n tun anyɔ nna. Dimedi ne ɛbe ŋana ɛbɔrɛ nka bɛ ɛbɔrɛ be mbraso, ɛla ɛsa gbeŋ ashi ɛbɔrɛ kɔtɔ nna. Ɛnyɔsɔpɔ ɛla dimedi jiga ne ɛma ŋana ɛbɔrɛ, ɛmaŋ bɛ ɛbɔrɛbe mbraso, la be ɛsa ɛbɔrɛ kishi mo, malɛ maŋ la shɛn ashi ɛbɔre kutɔ, ɛbɔrɛ malɛ pɔr Adam ashi shishɛrto. (Tirmizi). Aloŋso ɛbɔrɛ be kaŋɛ anyɛ ashi ai-quranito fanɛ

(يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَأُنْثَىٰ وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا ۚ إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ ۚ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ)

(suratul hujurat - 13)

“Dimedia nee!! am pɔr menyɛ ashi enyen ne eche to, nta menyɛ nchena nde ne nde, nna ta menyɛ nki ngbar ne ngbar nkpal ne maba pin abar, ama menyɛto be ɛmonɛ ɛchɔ ɛko la ɛsa ne ɛbe ŋana ɛbɔrɛ. Ɛbɔrɛ la ɛwura nɛ ɛnyi kusɔ kikɛ nkanaa la ɛwura nɛ ɛbe nsa kusɔ kikɛ ba kebɔya ashi chiyamach.

Kabɔ kaluwe ne ɛbishi makkah be nnyamase ne be maŋ naakɔ eleŋ ne be wɔrɔ mo shɛn kabre be kachɛ ere fanɛ nse ma wu fanɛ mɛ sha ne nwɔrɔ menyɛ kabre? Ne be kaŋɛ kabɔ fanɛ “ɛsa pa, ɛsa gbeŋ, bɔnyawura ɛla fo. Fo tuto gba ɛsa gbeŋ bɔnyawɔra ɛ la mo”. Ndoŋ ne kabɔ kaŋɛ bumo fanɛ “kabre mere yeshi kesheŋ kama n paŋ manyɛ, ma ba yɔ”. Kabɔ be kamalga ere wɔrɔ nnyamase ere mamachɛ. Ba fɛ mfɛra ‘Muhammadu na nde aa, mo ne mobe beyasapɔ ne anju bumo nlar kade ere to ndre na, bumo nde kabre aa? Kashinteŋto nna nko anyɛ ku ɛdare nna. Ɛsa ne anŋ kɔmo kennaa, nmɔ mo beshapɔ, kabre la be ɛsa ere ɛna wɔrɔ anyɛ wazi ere aa? Kabre mo ki anyɛ kikɛ be enimu aa? Mo ki anyɛ be ɛlempo ne ɛkɔ eleŋ ne ɛ be tiŋ n mɔ anyɛ kananɛ ɛbe sha. Mo kaŋɛ anyɛ fanɛ “ma ba yɔ, kabre mere yeshi mpaŋ menyɛ” eeh! Ama keshinteŋ nana? Ke wɔrɔ nnyamase ere mamachɛ.

Kennaa luwe ashi nnyamase ere ne muslimiana be kefiato. Bilaal malɛ wɔ anebi kutɔ jamanɛ kikɛ awɔtor a sa mo. Bilaal be kasha malɛ kraa daŋɛso ashi kabɔ be kagbene to nna, hali ne kabɔ sa bilaal kebɔya belbelso fanɛ e tiso baasa ne ba nluri aljanato chiyamachɛ.

Naniere bere kesalamuya nya ɛleŋ, muslimiana gba nya ɛleŋ, bumo be kebawɔtɔ nyalɛ, kapuni, tɔrɔ, kufu manaa wɔtɔ, ɛbɔrɛ dawule be keba kushuŋ ɛka. Ama bilaal bere hali ne mbre ɛkraa n baala ɛsa ne ɛ ma maŋ mo kumuso nna fanɛ kananɛ ɛdaa wɔ kesamaji to na. Jimanɛ kikɛ ɛbe keni mo kumu fanɛ ɛmaŋ la shɛn amaa Ethiopia be kanyen ne ndre ne ɛdaa la Kenya na nna.

“Ya bilaal ee! Fo mana a la Kenya, kabre fo ki enimogbeŋ ashi kesalamuya be keyayulto. Manɛ fo ne Umar bin khatlab (ne ɛla muslimi a na be enimu nyɔsɔpɔ ashi kabɔ be kaman) kaŋɛ fanɛ Abubakar la anyi be enimugbeŋ nna, ne ɛna sa anyɛ be enimu gbeŋ (bilaal) kamusɔ aa.

Mfɛ chon, jimanɛ malɛ wɔrɔ kufɔ, kabɔ malɛ wu n yɔ mo ɛbɔrɛ kutɔ nka a la ɛsa ne ɛ sa ɛbɔrɛ sa mu keshinteŋ be yarda nkpal mo keshinteŋ be kabawɔtɔ so. kabɔ ka lar dunyato ne kesalamuya be kenimu ba tɔ Abubakar Sidiq so. Malɛ na jinkpar muslimiana so, mo ya keni bumo be ashentirso so. Ndoŋ ne kachako bilaal ta n yɔ Abubakar kutɔn ya kaŋɛ mo fanɛ “Ya kabɔ be ɛsa ne ɛpɛ mo Kaman nketa ee! Nda nnu kabɔ ka da nkaŋɛ fanɛ ɛsa kama ne ɛka ya chena muslimiana be kasawule be ɛkar nkpal ne e keni kumuso, ka cha koŋwule gba mo kakɔka ashi ɛbɔrɛ kutɔ chɔ kefɔl koŋwule be ɛkishi ne kumo be kanyeso be ɛnafila be kabu. Ne ɛka nwu bala ɛbɔrɛ be ba karaa ka mo kakɔka hali chiyamacha. Amodawura malɛ be ajibi ɛbɔrɛ be ba samu karicha kikɛ, ne ɛnaa kuŋ mo ntiso”-(muslim).

Ne Abubakar bishi bilaal “manɛ ne fe sha naniere bilaal?” me sha ne n yɔ nkpako n ya ka shuŋ la be kushuŋ hali ne n ya wu. Ne Abubakar bishi bilaal “ne wanɛ ya ba wotor a sa anyɛ?” Ndo ne bilaal ne anishutubi kaŋɛ mo fanɛ mere manaŋ wotor ashi kabɔ be kaman”. Ne Abubakar kaŋɛ mo fanɛ “feeŋ shir nfa a wotor a sa anyɛ”. Ndoŋ ne bilaal bishi mo “Ya lamaniya wɔra a na be enimo ee! Nde ne fo tɔ ma nlara ma shi Kenya to nsa fo kumu na bere me shir mfa fo kutɔ, amaa nde ne fo tɔ ma nlara ma ashi Kenya to n sa ɛbɔrɛ na bere kumo ere yashi ma ne n yɔ nkpa ne mɛ yɔ ere”. Ndoŋ ne Abubakar malɛ kaŋɛ “nlarafo ashi kesamaji to na n sa ɛbɔrɛ, nlara fo ashi Kenyato na n sa ɛbɔrɛ.

Ndoŋ ne bilaal kaa n yɔ sham (Syria) n ya ka yɔ ndo akeni muslimi a na be kasawuleso. Kachako Umar bin khattab yɔ Syria ne ɛ ya chɔrɔ bumo. Loŋ be jimanɛ ere ne Abubakar lar dunyato, ne umar ki lamania wurana be enimu. Umar ka yɔ sham (Syria) ne bɔrɛ bu be saŋɛ fo, ndoŋ ne muslimi a na kule Umar fanɛ ɛ shin ne bilaal wotor n sa bumo. Ndoŋ ne Umar malɛ kule bilaal ne bilaa shuli ne ɛwotor. Bilaal ka be wotor ne muslimiana kikɛ fara a shu hali kimaŋwalɛ. Umar gbagba shu achɔ ɛkama. Bilaal be kewotor na niŋi bumo jimanɛ ne Anebi Muhammed (s.a.w) da wɔ dunyato na.

Bilaal shir sham (Syria) a shuŋ mo kushuŋ hali ne luwu ba ta mo. Bilaal dese a sha ne ewu ne mo eche be shu a kaŋɛ “wooy ma kumu lubi” ne bilaal malɛ be kaŋɛ “wooy ma kumu lɛlah”. Puyɛ ne ɛfotɛ lalaluwe na bilaal be kaŋɛ “ɛchefo meeŋ n tu ma beshapɔ kabɔ ne mo bechena shapɔana, ɛchefo meeŋ n tu ma beshapɔ kabɔ ne mo bechenashapɔana”

Bilaal wu ne e wɔ nfε adeshe ne kesoko. Be pulmo ashi Damascus be manshirto. Keshenteŋ loŋ be εchan ere sulɔ εsagbeŋ be εyur ne mo awubi. Echan na sulɔ εsa gbeŋ ne εtiso baasa gbeŋ ne be yili eleŋso fanε kebe be keyili, nkpal ne be mɔ bumo be amu nsa kesalamuya ne ke tiŋ n yili nεnε. Anyε kule εbɔre kewɔrwura fanε ε yarda fo kushuŋ ne fo shuŋ n sa kesalamuya na.

 

KEBƆYA ERE BE LALALUWE:

Nnio pibi, me kule fo ne εbɔrε be keter fanε jande kaŋε ma ne so be kusogbeŋ, ne kelεlagbeɳ, Asheŋpa ne kesalamuya maŋ yeshi n sa kumo be baasa ne be bε kumoso be ngbene to. Keshinteŋ be kebonbon ne kesalamuya be bir a sa baasa kikɛ, a bar baasa ngbene ewushi.

Ke be sa baasa εbɔre be kasha. Ebɔre nyaŋ bumo be shuŋ mo kprameso nke ji kenyiti ashi mo ere εbɔre be kushuŋ ne εwɔtɔ bumo na. Ama bumo ere lamania Wurana ma keni kumo fanɛ ke la εbɔrε be kanya na, ke la εbel nna n sa bemo. Jimanε kama ne be gben ashi εbɔrε be kushunto, to ke la εbel na n sa bumo ere lamania Wurana. Ke du na Fanε kananɛ aparsheŋ wurana be nu εbel jamanε kama be ya luri bemobe asheŋ jiga to a nu ebel. La be εbel ntunyɔso ere kor abar to nεnε, amaŋ tagata abarta.

Abel ne feeŋ ya nya kumo ashi asheɳjiga to ne kena bar fo ndaa-nyina εchefo, ne ke bε εbͻreso εchefo chiyamacha ne fo ya nya mo ere εbɔrε be keshinteŋ be εbel ne kemaŋ kɔ εkar hali mba na yɔ. La be εbel ntunyɔso ere, kumo chɔ kumo barkasa. kashinteŋ bumo ere lamania wurana bulɔ keshinteŋ to be εkpa ne la be εkpa ere ta bemo n yɔ eyilikpa ne be nya ere. Ke la putɔtɔ be εkpa nna ammaa ke be sha gbeneshe ne kenyen ne εsa tiŋ n chikpar mo da bɔnɛ, ne kesheŋwɔrɔ kikε.

 Be bεsapɔ na pin fanε εkpa ne ke beeŋ ta bumo n yɔ alijanma εla εbɔre be kabɔ ke bεso.

La be kabɔ ere be char n sa mo keshinteŋ pɔyε ne kesalamuya be ta bumo. Bemaŋ na nnu εka ku εfε, mo alε maŋ na puni εko.

Kashinteŋ be εsa chεr ala mo. Nu bumo nnyamase ere be εko be kabɔya ne εsa ashi Anebi muhammad (eburɛ be kepete ba wɔ mo so) be kumuso ashi sham (Syria). Loŋ be jimanε ere ne εmaŋ na n sɔ kesalamuya, e kara la kanyamase nna. Mo la Abu sufyan. Mo ne mo baraana kuraish ebi yɔ sham (Syria) ne be ya ji kibε, Ndoŋ ne Heraclius (Rome be εwura) ne e la asɔrε ebi na shuŋi be tere nlarbɔ ne be shi makkah na n sa mo ashi mo lambulto. Abu sufyan ne mo Kaman ebi ka yɔ Heraclius be lambulto ne ε bishi bumo fanε menyε to be εmo ε tagato kenyen ne εwɔ manyɛ be kadeto a kaŋε fanε εbɔre be Anebi εla mo na? Ndoŋ ne Abu safyan kaŋε mo. Ndoŋ ne Heraclius kaŋε fanε be ta mo ne mo Kaman ebi n tagamata mo kutɔ. Ndoŋ ne Hiraculuɔ kaŋε Abu sufyan be Kaman ebi fanε “me sha ne n bishi mo Anebina be asheŋ, ε ka ba n fule ma, ma kaŋε ma”. Ne Abu sufyan kaŋε ‘manɛ n kama sha be tere ma εfεpɔ, daa nda ku εfε n samu ashi anebi na be asheŋ ne εbi sha ne εbisbi ma na’ . La be mbishi ere ne amo be atowebi nde.

Heraclius: Ne so mo kana du manyεto?

Abu sufyan: mo kana la kana pa na a shi anyεto.

Heraclius: εsa ko da n kaŋε mo agba la kabɔ ashi mo kanato aa?

Abu Sufyan: Nkai

Heraclius: mo nana na be εko da n ji kewura ashi manyεto aa?

Abu sufyan: Nkai

Heraclius: Baasa gbeŋ εbε mo so nko baasa pɔsɔ?

Abu sufyan: Baasa pɔsɔ εbε mo so

Heraclius: Baasa ne be bε mo so na be daŋɛso na nko ba dɔso na.

Abu sufyan: ba daŋεso jamanε kikε na.

Heraclius: Baasa ne be bε moso na be εko da n nyagbo n lar mo kebɔreshuŋ na to aa?

Abu sufyan: Baasa ne be sɔ mo kebɔreshuŋ na be εko mana n lar kumo to.

Hiraclius: kabɔ ere da n puni εko aa?

Abu sufyan: Nkai, εmaŋ na n puni εkama

Abu sufyan a yɛ an tasε bumoto, anyalε manyi manε ne εbisha ne ε wɔrɔ ne la be mbishi ne ε be bishi anyε ere. Ndoŋ ne εna bεta n ba bishi ma fanε:

Heraclius: ma da nkɔ mo kennaa?

Sufyan: ooo.

Heraclius: Ne so ne la be annaa ere be ya ka luwe manyε be kefiato?

Abu sufyan: Jimanε ko ebe pɔ anyɛso jimanɛ ko malε anyε na tiŋ mo?

Hiraculius: Manε gba ne kabɔ ere be kaŋε minyɛ fanε ma wɔrɔ?

Abu sufyan: ε be kaŋε anyε fanε anshuŋ εbɔrε dawulikpeŋ, an sa ma a ta koso ko ndaŋεmoso, ayε an yeshi agbar be kushuŋ. Ayε ambabu bɔrε, n sa ji kashinteŋ, nnaa yeshi asheŋ jiga (zina) be kebawɔtɔ, ayε mba loŋε kinipibi to.

Ndoŋ ne hiraclius kaŋε εsa ne εbe kelgi nlarbɔto a sa mo na fanε εkagε Abu sufyan ne mo kamaa ebi fanε

 

  1. Mbishi fanε ne so ne kabɔ na ba kana du? Ne fo kaŋε ma e shi kana pa to nna, aloŋ la εbɔrε be mbɔ kikɛ, εbɔrε be lara bumo na ashi baasa pa to.
  2. Ne n bishi fanε εsa ko da nkaŋε fanε ε la kabɔ ashi mo kanato aa? Ne fo kaŋε fanε nkai, εkama mana n kaŋε loŋ. Ndoŋ ne n fε fanε ndaa εsa ko da nkaŋε loŋ nna daa meeŋ kaŋε fanɛ εbe kute moto nna.
  3. Ne nna bishi fo fanε εsa ko da n ji kuwura ashi mo kana to aa? Ne fo kaŋε ma fanε εkama ma na n ji kuwura ashi bumo to. Daa n da kaŋε fanε kumo ere e be fin mo nana ana be kewura nna.
  4. Ndoŋ ne mbishi fo fanε ma da n pε mo ne εfε aa? Ne fo kaŋε fanε ε maŋ na n ku εfɛ. Ndoŋ ne n pin fanε nde εmana n ku baasa εfε to kumo ere εmaŋ ku εbɔrεgba εfε fanε εbɔrε shiuŋi mo.
  5. Ne n bishi fo fanε belempo ε bɛ mo so nko baasa pɔsɔ? Ne fo kaŋε ma fanε baasa pɔsɔ bɛ mo so. Aloŋ nna, εbɔrε be mbɔ kikε baasa pɔsɔ εna bε bumo so.
  6. Ne nna bishi fo fanɛ la be baasa ne ba bε mo so na be daŋso naa nko ba duwɔso na. Ne fo kaŋε ma fanɛ ba tiso na. Aloŋ la lamania be kebawɔtɔ. εmaani ba nluri εsa be kagbeneto, keba naa daŋso na hali ne ke ya bulɔ.
  7. Ndoŋ ne mbishi fo fanε baasa ne be bε moso ere be εko da n lar mo kebɔreshuŋ ere to aa? Ne fo kayε fanε nkai, εkama mana nna lar kumoto. Aloŋ la lamania, ke ba n luri εsa be kegbeneto, ke be bra mo ebel ne kayurwushi nna.
  8. Ne n bishi fo fanε kabɔ ere da n puni εsa ko aa. Ne fo kaŋε fanɛ εmaŋ na n puni εko. A loŋ la εbɔrε be mbɔ, be ma puni baasa.
  9. Ne n bishi fo fanε manε gba ne kabɔ ere be ŋini manyε fanε ma ba wɔrɔ ashi mo kebɔreshuŋ ere to. Ne fo kaŋε fanɛε be ŋini menyɛ ma ba shuŋ εbɔrε dawule kpeŋ, manyalε sa maŋ naa shuŋ agbar (ddema), εnaa kaɳε fanε ma ba bu bɔre, a ji kashinteŋ, Ne ma na yeshi keshakaliya (zina) n sa loŋɛ kinipibi.

Ne Heraclius kaŋɛ ɛsa ne e be kelgi nlarbo to a sa mo na fanɛ e kaŋɛ Abu sufyan ne mo Kaman ebi fane “Nde a sɔ ne fo kaŋε ma ere la kashinteŋ nna, kumo ere ke maŋ chεr kabɔ ere be kebɔreshuŋ ere be n luri anyε a gba be εfuliso. Anyε ere asɔre ebi (Rome ebi) chεr anyi fanε la be kabɔ ere be n lar anyε be jimanε ere to. Amaa anyε maŋ fε fanε ε be n lar ashi mananyε alarbɔto, anyε maŋ fε fanε εbe n ba la kalarbɔ. Nda baa tiŋ n yɔ mo kutɔ na, da meeŋ ya tu mo n sɔ mo kebɔreshuŋ ere, daa n da ya ki mo samaji a shuŋ mo”.

εbɔre be kabɔ, Anebi Muhammed (s.a.w) da chεr sibε kawol n sa la be Rome be εwuragbeŋ ere. Nkpal loŋso ne εwura ere shi ne be fin nlarbɔ ne be shi Anebi ere be kadeto n sa mo. Aloŋso ne e bishi bumo la be mbishi ere.

Εwura ere kaluwe mo mbishi ere ndoŋ ne ɛ kaŋε fanɛ be ta kabɔ be kawol ne ε sibε n bra mo na ne ε kraŋ. Heraclius buŋi kawol na to, kusɔ ne ku wɔ kawol na to n de: a yɛ

 “sososo n fara ne εbɔre be ketere, ewura ne mo kewɔr chambɔ mo apɔrso kikɛ nyanaa, mo la ewura ne mo kewɔr gbeŋ na kpɛta awɔ lamania wurana so ashi dunyato hali n ta yɔ chiyamacha.

Kawol ere shi Muhammed kutɔ ne εla εbɔre be Kenya nemo kabɔ. Kawol ere be yɔ Heraclius Rome be εwuragbeŋ kutɔ. εbɔre be kepete ba wɔ εsa kama ne ε bε εbɔre be keniŋiso (kebɔreshuŋso). Kusɔ ne ke naa bɛsa ɛla fanɛ! Me tere fo ne kesalamuya be lantor fanɛ fo luri kesalamuyato, feeŋ n wushi. Fo ka n sɔ kesalamuya ɛbɔre be sa fo kakɔka be ntuŋnyɔso, amaa fo ka ba n kini fo baasa kikɛ be kelubi beeŋ n ba wɔ fo so.

 

(قُلْ يَا أَهْلَ الْكِتَابِ تَعَالَوْا إِلَىٰ كَلِمَةٍ سَوَاءٍ بَيْنَنَا وَبَيْنَكُمْ أَلَّا نَعْبُدَ إِلَّا اللَّهَ وَلَا نُشْرِكَ بِهِ شَيْئًا وَلَا يَتَّخِذَ بَعْضُنَا بَعْضًا أَرْبَابًا مِنْ دُونِ اللَّهِ ۚ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُولُوا اشْهَدُوا بِأَنَّا مُسْلِمُونَ)

(suratul Al-imran: 64)

Kaŋɛ! menyɛ krata wurana ee! (asɔre ebi ne yahudu ebi) ma n ba nu kamalga ne kela kukoŋwule n sa anyɛ ne manyɛ kikɛ. Kumo ɛla fanɛ anyɛ ma shuŋ kepɔrso kikɛ ama ɛbɔrɛ dawulekpeŋ, anyalɛ maŋ na n ta kusoko nti moso ashi mo kebɔreshuŋ to, anyalɛ mana n ta nyɛ be buko a shuŋ bumo ashi ɛbɔre be kaman, be ka ba n kini, to kumo ere ma kaŋɛ buma fanɛ “ma sa kashinteŋ fanɛ anyɛ ere shuli n sɔ kesalamuya”.

Ndoŋ ne Abu Sufyan kaŋɛ fanɛ a yɛ Heraclius ka Kraŋ kabɔ be kawol ere n luwe ndoŋ ne mo Kaman ebi nyagbo, bumo be ɛ lantor be cha awor a yɔ awolto. Ndoŋ ne be lara anyɛ ere ashi lambulna to.

Ndoŋ ne Abu sufyan kaŋɛ “eeh mbroni ere gba be ŋana kabɔ ere gba aa. Nkpal kuso ne mere wu ere, n sa kusinteŋ fanɛ ne ke maŋ chɛr, kabɔ ere beeŋ pɔ ekama so.

 

Heraclius be ewurabi ko ne ba tere mo Ibn Naazur ne mo alɛ wɔ kade ko ne ba tere kumo Iliya sa kebɔya fanɛ kachako bumo be enimugbeŋ Heraclius ba bumo kade to. Ndoɳŋ ne chupurso ko Hiraculus di n koso ne emaŋ wɔ ebelto. Mo anishito kikɛ enyagbo. Ndoŋ ne mo ɛ pastors wuribi na bishimo, “anyɛ be enimo kabre fo anishito maŋ wɔ ebel, manɛ ɛna tɔrɔ fo?”

Heraclius daa la ɛsa ne e kɔ awolto, kufɔl ne achikpabɛ be kinyi nna. Ndoŋ ne ɛkaŋɛ bumo fanɛ “Ndre kanyeso n keni awɔlpato ne n wu fanɛ kechikpɛbɛ ko ne ba tere kumo ‘malika khittaan’ na lar. Kumo be ke lar ere be ŋini fanɛ ɛsa gbeŋ ko ba dunyato. malɛ la be ɛsa ere shi baasa ne ba ku asholi nna. “Ndoŋ ne mo ɛpastor wuribi a na kaŋɛ mo fanɛ baasa ne ba ku asholi malɛ e la yahudu ebi dawule. Ne Heraclius kaŋɛ bumo fanɛ be sibɛ nwol n sa bumo be bewuribi na kikɛ fanɛ yahudu be mbia kama ne be kuruwe bumo ashi bumo efuliso kikɛ na, bu mɔ bumo. Be karaa wɔ la be kamalga ere to na ne ɛsa ko bra bumo kawol ashi nlarbɔ ko be ewurako ashi Gassaan. ɛwura ere ne mo baasa wɔ Hiraclius be kewura be kasewuleso nna. Kawol ne ɛsibɛ n sa Hiraculus ere la Anebi mohammed (eburɛ be kepete ba wɔ mo so) be kabɔya nna ne ɛ sibɛ a kaŋɛ mo fanɛ ɛbɔre be kabɔ ko ba dunyato ashi nlarbɔ to (makkah). Ndoŋ ne Hiracliuɔ kaŋɛ fanɛ be keni kalarbɔ ne ɛ bra bumo kawol na fanɛ ɛ ku kusholi aa. Be ka keni mo ne ɛ ku kusholi. Ndoŋ ne be bisi mo fanɛ bumo n larbɔ be ku asholi aa? Ne ɛkaŋɛ bumo fanɛ bumo nlarbɔ kikɛ be ku asholi. Ne Heraclius kaŋɛ kumo ere ndre be kebɔya ne n wu ashi awolpa to na la nlarbɔ ere be kewura nna. Kumo ere kabɔ ne be char a jo mo na e ya lar nlarbɔto na.

Ndoŋ ne Heraclius sibɛ kawol n sa mo barkasa ko ne mo agbo kɔ awolpato be kinyi (mo ne Hiraculuɔ sasa na ashi kinyito) a sa mo kebɔya fanɛ ɛ bɔre be kabɔ ne be jo na ba dunyato naniere ashi nlarbɔto. Kawol ere maŋ na n fo mo barkasa ere kutɔ ne Heraclius pɛ ɛkpa a yɔ kade ko ba tere kumo Hims na. ɛmaŋ na n fo la be kade ere ne mo barkasa na gba be kawol ba tu mo a sa mo kebɔya fanɛ ɛbɔre be kabɔna ba dunyato ashi nlarbɔ to. Ayɛ mo agba wu la be keboya ashi awolpato nna. Be shuliso fanɛ kashinteŋ ɛbɔre ba kabɔ nna.

Ndoŋ ne Hiracliuɔ tere mo baasa kikɛ ne mo bewuribi kikɛ ne Rome ebi be benimu kikɛ ashi laŋgbeŋ ko to. Ne ɛ shi ne be ti laŋ ere kikɛ be akuloŋ. Ndoŋ ne Hiraclius kaŋɛ mo baasa fanɛ “Rome ebi ee! Ma nu nɛnɛ? Menyɛ sha asheŋpa aa? menyɛ sha kelɛlah ashi ɛbɔre kutɔ aa? N ŋini menyɛ keshenpa ne ke ma mur menyɛ be kewuragbeŋ ere ntiso aa? Ma ya bɛ kabɔ ne ɛlar ashi nlarbɔ na to na. Me ya tuba n sa mo keshinteŋ n wɔtu mo ɛnɔ ne ɛshuŋ ɛbɔre be keshuŋ. Ma sa mo keshinteŋ. Ndoŋ ne Rome be mbroni ere nyagbo a cha awor fanɛ ekurma be awor. Be nyagbo n fi a yɔ lanato be akuloŋ a se. Be ka fo ndoŋ ne akuloŋ na ti. Heraclius ka keni fanɛ be maŋ shuliso n sa mo, bumo alɛ be n tiŋ nkpal kebɔya ere so n lara mo kabɛso nko n mɔ mo. Ne e tere bumo n chikpar mo kamalga n sa kaŋɛ bumo fanɛ “nkaŋɛ loŋ na ne n keni fanɛ ma pɛ manyɛ be kebɔreshuŋ na nɛnɛ aa. Naniere n pin fanɛ ma pɛ manyɛ be adini na nɛnɛ”.

Ndoŋ ne baasa na kikɛ brase n tɔr sujada kasawule n bunya mo. ɛmaŋ na ji Anebi Mohammed (s.a.w) be asheŋ n sa mu baasa hali mo ɛkar. (Soalihu Ibn kaisaan, Yunus, Mu’ amaru, Kikɛ bɔl la be kebɔya ere).

 

 

www.islamland.com