توضيحاتي
در مورد زكات
تأليف:
محمد محمود اوزى
چاپ اول 1387هـ
بسم الله الرحمن الرحیم
فهرست مطالب
زکات و فوائد آن 2
زكات داراى فوائد دينى، تربيتى، و اجتماعيست كه بشرح زير است: 4
أ- فوائد دينى كه از آن جمله است: 4
ب- فوائد تربيتی زکات: 5
جـ ـ فوائد اجتماعی زکات: 5
پرسش و پاسخ مسائل زكات 7
بسم الله الرحمن الرحیم
زکات و فوائد آن
إن الحمد لله نحمده، و نستعينه، ونستغفره، ونعوذ بالله من شرور أنفسنا، ومن سيئات أعمالنا، من يهده الله فلا مضل له، ومن يضلل فلا هادي له، وأشهد أن لا إله إلا الله وحده لا شريك له، وأشهد أن محمداً عبدُه ورسولُه.
ﮋ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ ﮊ [آل عمران: ١٠٢]. ﮋ ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ ﭘ ﭙ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡﭢ ﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ ﭯ ﮊ [النساء: ١]. ﮋ ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﮊ [الأحزاب: ٧٠ – ٧١].
زكات يكى از اركان اسلام است، كه شخص توانگر بدون پرداخت زكات اسلامش كامل نمىشود، رسول اللهص مىفرمايد: «بُنِيَ الإِسلامُ عَلى خَمْسٍ: شَهادَةِ أَنْ لا إِلهَ إلاَّ الله، وَأَنَّ محمداً رسولُ الله، وَإقامِ الصلاةِ، وإِيتاءِ الزَّكاةِ، وَحَجِّ الْبيْتِ، وصَوْمِ رَمَضانَ»( ). «اسلام بر پنج اصل بنا نهاده شده است: شهادت دادن به اينكه نيست معبودى كه شايسته پرستش باشد بحق مگر الله، و اينكه محمدص فرستادة خداست، و نمازگزاردن، و دادن زكات، و رفتن بسوى خانه خدا براى اداى حج و عمره، و روزه رمضان گرفتن». و چنانچه كسى وجوب زكات را انكار نمايد كافر و مرتد شناخته مىشود.
و همچنين اگر فردى در پرداخت آن بخل ورزد و يا كامل پرداخت ننمايد مستحق عذاب خداوند خواهد شد، خداوند مىفرمايد: ﮋ ﯲ ﯳ ﯴ ﯵ ﯶ ﯷ ﯸ ﯹ ﯺ ﯻ ﯼ ﯽﯾ ﯿ ﰀ ﰁ ﰂﰃ ﰄ ﰅ ﰆ ﰇ ﰈ ﰉﰊ ﰋ ﰌ ﰍ ﰎﰏ ﰐ ﰑ ﰒ ﰓﰔﮊ [آل عمران:180]. «آنان كه نسبت به آنچه خدا از فضل خويش به آنان عطا فرموده بخل مىورزند، گمان نكنند كه اين كار به سود آنها است، بلكه براى آنها شر است؛ بزودى در روز قيامت آنچه را در باره آن بخل ورزيدهاند طوق گردنشان مىشود و ميراث آسمانها و زمين از آنِ خداست، و خداوند، از آنچه انجام مىدهيد، آگاه است». و مىفرمـايـد: ﮋﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ ﮋ ﮌ ﮍ ﮎ ﮏ ﮐ ﮑ ﮒ ﮓ ﮔ ﮕ ﮖ ﮗ ﮘ ﮙﮚ ﮛ ﮜ ﮝ ﮞ ﮟ ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮊ [التوبة: 34- 35]. «و مردمى كه زر و سيم را مىاندوزند، و آن را در راه خدا انفاق نمىكنند، به عذابى دردناك بشارتشان ده، روزى كه آن زر و سيم در آتش جهنم گداخته شود، و پيشانی و پهلو و پشت آنها با آن داغ کرده شود، و گفته شود: اينست آنچه اندوخته كرديد براى خويش، پس بچشيد سزاى آنچه اندوختيد». در صحيح بخارى آمده است كه پيامبرص فرمودند: «مَنْ آتَاهُ الله مَالاً فَلَمْ يُؤَدِّ زَكَاتَهُ، مُثِّلَ لَهُ مَالُهُ شُجَاعًا أَقْرَعَ، لَهُ زَبِيبَتَانِ يُطَوِّقُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ، يَأْخُذُ بِلِهْزِمَتَيْهِ - يَعْنِى بِشِدْقَيْهِ – يَقُولُ: أَنَا مَالُكَ أَنَا كَنْزُكَ ( )». «كسيكه خداوند به او مالى عطـا فرمايـد و زكاتش را ندهد، روز قيامت آن مال بصورت مار كچلى كه دو نقطه سياه بر روى چشم دارد ظاهر مىشود، و دور گردنش مىپيچد سپس استخوان بيخ دو گوشش را میگيرد و میگويد: من مال تو ام من گنج تو ام». همچنين امام مسلم روايت مىكند كه پيامبرص فرمودند: «مَا مِنْ صَاحِبِ ذَهَبٍ وَلاَ فِضَّةٍ لاَ يُؤَدِّيْ مِنْهَا حَقَّهَا إِلاَّ إِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ صُفِّحَتْ لَهُ صَفَائِحَ مِنْ نَارٍ فَأُحْمِىَ عَلَيْهَا فِى نَارِ جَهَنَّمَ فَيُكْوَى بِهَا جَنْبُهُ وَجَبِينُهُ وَظَهْرُهُ، كُلَّمَا بَرَدَتْ أُعِيدَتْ لَهُ فِى يَوْمٍ كَانَ مِقْدَارُهُ خَمْسِينَ أَلْفَ سَنَةٍ حَتَّى يُقْضَى بَيْنَ الْعِبَادِ». «هر دارنده طلا و نقرهاى كه حق آن (زكاتش) را پرداخت نكند، روز قيامت برايش قطعههائى از آتش ساخته مىشود كه در آتش جهنم داغ مـىگـردد، و پـهلـو و پيشـانـی و پشتش با آن داغ کرده شود، و چون سرد شود دوباره داغ كرده شود، در آن روزى كه به اندازه پنجاه هزارسال است، تا در ميان بندگان حکم صورت گيرد».
زكات داراى فوائد دينى، تربيتى، و اجتماعيست كه بشرح زير است:
أ- فوائد دينى كه از آن جمله است:
1) به انجام رسيدن يكى از اركان اسلام كه سعادت دنيا و آخرت انسان در گرو آن است.
2) تقرب جستن به خداوند و افزوده شدن ايمان، که انجام هر عبادتی اين نتيجه را به همراه خواهد داشت.
بدست آوردن ثوابی بزرگ، خداوند میفرمايد: ﮋﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈﮉ ﮊ [البقرة: 276]. «خداوند ربا را نابود میکند، و صدقات را افزونی میبخشد». و میفرمايد: ﮋﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘﯙ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤﮊ [الروم: 39] «وآنچه داده باشيد از راه ربا برای اينکه با مال مردم به مال خود بيفزائيد نزد خدا زياد نخواهد شد و آنچه را که از زکات لوجه الله بدهيد، پس اينگونه کسانى داراى پاداش مضاعفند».
و رسول اللهص مىفرمايد: «مَنْ تَصَدَّقَ بِعَدْلِ تَمْرَةٍ مِنْ كَسْبٍ طَيِّبٍ - وَلاَ يَقْبَلُ الله إِلاَّ الطَّيِّبَ - وَإِنَّ الله يَتَقَبَّلُهَا بِيَمِينِهِ، ثُمَّ يُرَبِّيهَا لِصَاحِبِهِ كَمَا يُرَبِّى أَحَدُكُمْ فَلُوَّهُ حَتَّى تَكُونَ مِثْلَ الْجَبَلِ»( ). «كسيكه به اندازه خرمائى از كسب حلال صدقه دهد، و خداوند جز پاك (حلال) را نمىپذيرد، همانا خداوند آن را با دست راستش پذيرفته و آنرا براى صاحبش پرورش میدهد، همچنانكه يكى از شما كره اسب خود را پرورش مىدهد، تا اينكه مثل كوه بزرگ شود».
4- پرداخت زکات گناهان را پاک میکند. رسول اللهص میفرمايند: «وَالصَّدَقَةُ تُطْفِيءُ الْخَطِيئَةَ كَمَا يُطْفِيءُ الْمَاءُ النَّارَ( )». «وصدقه گناه را خاموش مىسازد همچنانکه آب آتش را خاموش میکند». کلمه صدقه در اينجا به زکات نيز تعبير میشود.
ب- فوائد تربيتی زکات
1- با پرداخت زکات انسان خود را در صف سخاوتمندان قرار میدهد.
2- ايجاد مهر و محبت نسبت به محتاجين، زيرا که انسان قبل از پرداخت زکات دلش بحال فقير می سوزد، سپس در حال رحم و مهر و محبت زکات را تقديم مستمند میکند.
3- كسب محبوبيت نزد ديگران، و طبيعي است که انسان هرچه بيشتر به ديگران خدمت نمايد نزد آنان محبوبتر میگردد، و پرداخت زکات خود نوعی خدمت به مردم است.
4- با ادای فريضه زکات خصلت بخل از انسان زدوده می شود، خداوند می فرمايد: ﮋ ﮚ ﮛ ﮜ ﮝ ﮞ ﮟ ﮠﮊ [التوبة: 103]. «از مالهايشان صدقهای بگير تا ايشان را با آن پاک گردانی و پرورش دهى».
جـ ـ فوائد اجتماعی زکات
1- نياز فقرا که در بيشتر کشورها، طبقه اكثريت جامعه را تشكيل مىدهند بر طرف مىسازد.
2- جامعه اسلامى را قدرتمند و سرافراز مىنمايد، لذا صرف زكات براى جهاد در راه خدا يكى از مصارف هشتگانه زكات است.
3- حقد و حسد را از دلهاى فقرا نسبت به توانگران از بين مىبرد، زيرا كه مشاهده فقير به منحصر بودن استفاده ثروت توسط توانگر و محروميت وى از آن حقد وحسد را در دل او (فقير) مىكارد و منجر به ايجاد دشمنى بين فقرا و ثروتمندان مىشود، اما اگر فقير خود را هر ساله شريك جزئى از اموال توانگر بداند نه تنها نسبت به ثروتمنـد حسد و دشمنى نمىورزد، بلكه خود را موظف به حفظ و دفاع از اموال آنها مىداند زيرا كه انتظار دارد در آخر نفعى از آن به وى برسد.
4- با پرداخت زكات، اموال رشد كرده و در آن بركت داده مىشود، امام مسلم روايت مىكند که پيامبرص فرموند: «مَا نَقَصَتْ صَدَقَةٌ مِنْ مَالٍ». «هيچ صدقهاى مال را کم نميكند».
5- يكى ديگر از فوائد اجتماعى زكات اين است كه از ركود ثروت جلوگيرى كرده و آن را به گردش در مىآورد، و دائره استفاده از آن را وسعت مىبخشد، و اينچنين همه اقشار مردم از ثروت استفاده مىكنند. فوائد دينى، تربيتى، و اجتماعى زكات دلالت بر عظمت اين ركن اسلامى مىدهد كه اداى آن براى اصلاح افراد و جامعه امرى ضروريست.
پرسش و پاسخ مسائل زكات
س1- در چه چيزهائى زكات تعلق مىگيرد؟
ج- اموالى كه زكات در آن تعلق مىگيرد به چهار بخش تقسيم مىشود:
ا- نقدينه ها (طلا، نقره و پول).
2- زكات حيوانات (شتر، گاو، گوسفند).
3- محصولات کشاورزى (غلات) از نوعى كه انسان آن را توليد مىكند، خشك و غله مىشود و مدت زمان زيادى بدون استفاده از وسايل خنك كننده و مواد نگهدارنده فاسد نمىشود مانند: خرما، كشمش، گندم، جو، برنج، و....
4- اموال التجاره (كالاهاى تجارتى): منظور هر چيزيست كه به هدف فروش وتجارت خريد، وبه همان هدف نگهدارى شود.
س2- آيا در اموال يتيمان و كسانيكه به سن بلوغ نرسيدهاند زكات واجب است؟
ج- شرايط وجوب زكات عبارتند از:
1- مسلمان بودن 2- به حد معين رسيدن مال 3- گذشتن يك سال از ملكيت مال، كه در اين صورت بالغ بودن از شروط وجوب زكات نيست، پس زكات در اموال يتيمان و كسانيكه به سن بلوغ نرسيدهاند در صورت واجد شرايط بودن واجب بوده، و بايد كساني كه سرپرستى آنان را برعهده دارند به نيابت از آنها زكات مالشان را پرداخت نمايند.
س3- شروع تعلق زكات در طلا، نقره و پول چقدر است؟ و در آن مقدار چقدر واجب میگردد؟
ج- شروع وجوب زكات در طلا = 20 مثقال و يا 80 گرم، در نقره = 560 گرم، و در پول به مقدار قيمت 80 گرم طلا، يا 560 گرم نقره میباشد، وهرگاه طلا، نقره و پول به آن مقدار و ما فوق رسد: 5/2% واجب مىگردد.
س4- آيا در زيورآلات طلا و نقره كه خانمها آن را جهت زينت و زيور خود استفاده مىكنند زكات واجب است؟.
ج- در چنين طلا و نقرهاى در صورتيكه به مقدار عرف خانمهاى مشابه باشد زكات واجب نيست.
س5- مقدار زكاتى كه در طلا و نقره واجب مىشود آيا بايد از جنس طلا ونقره به مستحق داده شود يا اينكه قميت پولى آن نيز كفايت مىكند؟
ج- قيمت پولى آن نيز كفايت مىكند.
س6- شخصى مدت چند سال است پولى را كه به حد نصاب زكات رسيده است پس انداز نموده تا بدان وسيله پسرش را داماد کند آيا در ايـن پـول زکات واجب است؟
ج- آری، در پول مذکور زکات واجب است گرچه هدف از جمع آن داماد نمودن پسرش و يا خرج آن در جهت ديگر باشد زيرا تا زمانيكه آن پول نزد وى باقيست ملك او بحساب مىآيد و بايد زكات آن را بپردازد.
س7- آيا در فلزات گرانبها غير از طلا و نقره مانند الماس زكات واجب است؟
ج- در چنين فلزاتى زكات تعلق نمىگيرد مگر اينکه کسى آن را بعنوان كالاى تجارتى در اختيار داشته باشد.
س8- شرايط وجوب زكات در حيوانات (شتر، گاو، وگوسفند) چيست؟
ج- شرايط وجوب زكات در حيوانات همان شرايطى است كه در جواب سؤال شماره (2) ذكر شد باضافه دو شرط ديگر كه مخصوص زكات حيوانات (شتر، گاو، وگوسفند) مىباشد كه عبارتند از:
ا- اينكه اكثر مدت سال در گياه زار (علف) صحرا و بيابان چرانيده شود. 2- اينكه نگهدارى آن حيوانات جهت شيردادن، زاد و ولد ويا فربه نمودن باشد و نه باركشى، شخم زدن، سوارى و يا هر نوع استفاده كارى، كه در اين صورت زكات در آن حيوانات تعلق نمىگيرد.
س9- آيا مىتوان حيوانى كه جهت زكات به مستحقين جدا مىشود ذبح كرد و گوشت آن را بين آنها توزيع نمود؟.
ج- چنين كارى جائز نيست، بلكه بايد حيوان مخصوص زكات، زنده تقديم مستحق شود، و مىتوان يك حيوان را به چند مستحق داد، سپس آنها مىتوانند به گونهاى كـه صـلاح مىدانـنـد در مورد آن تصميم بگيرند.
س10- شروع تعلق زكات در حيوانات (شتر، گاو، و گوسفند) چقدر است؟ و در آن مقدار چقدر واجب میگردد؟.
ج- سه جدول آتى جواب سؤال را بيان مىكند:
جدول شماره (1) بيان كننده زكات شتر:
نفر مقدار واجب عدد مقدار واجب
از تا از تا
5 9 (1) گوسفند 36 45 (1) ماده شتر دو ساله
10 14 (2) گوسفند 46 60 (1) ماده شتر سه ساله
15 19 (3) گوسفند 61 75 (1) ماده شتر چهار ساله
20 24 (4) گوسفند 76 90 (2)ماده شتر دو ساله
25 35 (1) ماده شتر يكساله 91 120 (2) ماده شتر سه ساله
بعد از 120 در هر (40) شتر يك ماده شتر دو ساله و در هر (50) شتر يك ماده شتر سه ساله واجب مىشود، بعنوان مثال: در (170) شتر (3) ماده شتر دو ساله و (1) ماده شتر سه ساله زکات تعلق میگيرد، زيرا كه در (170) سه چهل و يك پنجاه وجود دارد. ضمناً گوسفندى كه در ازاى شتر داده مىشود در صورتيكه بز باشد لازم است كه دو ساله باشد و اگر ميش باشد يك ساله.
جدول شماره (2) بيان كننده زكات گاو:
رأس مقدار واجب
از تا
30 39 يك گاو يك ساله نر يا ماده
40 59 يک گاو ماده دو ساله
60 69 دو گاو يک ساله نر يا ماده
بعد از آن، در هر سى گاو يك گاو يك ساله نر يا ماده، و در هر چهل گاو يك گاو ماده دوساله تعلق مىگيرد؛ مثلاً در هفتاد گاو يك گاو يك ساله نر يا ماده و يك گاو ماده دو ساله واجب است زيرا كه در هفتاد، يك (30) و يك (40) وجود دارد.
جدول شماره (3) بيان كننده زكات گوسفند:
رأس مقدار واجب
از تا
40 120 يك گوسفند
121 200 دو گوسفند
201 399 سه گوسفند
400 499 چهار گوسفند
بعد از آن در هر صد گوسفند يك گوسفند زكات واجب مىشود، مثلاً در (500) گوسفند (5) گوسفند و در (600) گوسفند (6) گوسفند و همچنین...
گوسفند، بز و ميش را شامل مىشود و گوسفندی که جهت زكات داده مىشود چنانچه بز باشد لازم است دو ساله باشد و اگر ميش باشد يك ساله، و هچنين بايد ماده باشد مگر اينكه گوسفندانش همه نر باشند.
س11- در صورتيكه فردى بهيمة الانعام (شتر، گاو، و گوسفند) را بعنوان كالاى تجارتى در اختيار داشته باشد چه نوع زكاتى در آن تعلق مىگيرد؟
ج- در اينگونه حيوانات (شتر، گاو، و گوسفند) زكـات كالاهاى تجارتى تعلق مىگيرد و نه زكات بهيمـة الانعام (شتر، گاو، وگوسفند).
س12- شرایط زكات در محصولات كشاورزى چيست؟.
ج1- اينكه از نوعى باشد كه انسان آن را مىكارد، خشك و غله مىشود و مدت زمان زيادى بدون استفاده از وسايل خنككننده و مواد نگهدارنده فاسد نمىشود مانند: خرما، كشمش، گندم، جو، برنج، و..... .
2- به حد نصاب (معين) رسد. وحد نصاب محصولات كشاورزى پنج وسق برابر با 1600رطل و يا تقريباً 800 كيلو و يا دويست مَنْ مىباشد.
3 - آثار قابل استفاده بودن در آن ظاهر شده باشد.
س13- آيا حول (گذشت سال) از شرایط وجوب زكات در محصولات كشاورزى مىباشد؟.
ج- حول (گذشت سال) در زكات محصولات كشـاورزى شـرط نـيـست بـلكـه بـايــد هنگام برداشت محصول زكاتش پرداخت شود.
س14- چنانچه بعد از پرداخت زکات محصولات کشاورزی (غلات) هنگام برداشت محصول، آن محصول چند سال در حال نصاب نزد صاحب محصول باقی بماند آيا بايد هر سال زكات آن پرداخت گردد؟.
ج- واجب نيست كه هر سال زكات آن پرداخت گردد، و اين از خصوصيات زكات محصولات است كه فقط يكبار و آن نيز هنگام برداشت، پرداخت مىشود.
س15- بعد از به حد نصاب رسيدن محصول چه مقدار زكات در آن تعلق مىگيرد؟.
ج- اگر آبرسى محصول بدون دخالت و تلاش انسان (با آب باران، چشمه، و...) صورت گرفته باشد زكات آن ده يك است، يعنى در هر 10 كيلو 1 كيلو، اما اگر با تلاش و دخالت انسان (بوسيله تلمبه و...) آبيارى شده باشد بيست يك است، (هر20 كيلو 1 كيلو) و اگر به هر دو صورت آبرسى شده باشد پانزده يك (هر 15 کيلو 1 كيلو) مىباشد.
س16- شرایط تعلق زكات در كالاهاى تجارتى (مال التجاره) چيست؟.
1- اينكه مدت يك سال از ملكيت مال التجاره كه به هدف تجارت در اختيار مالك قرار گرفته بگذرد.
2- اينكه آخر سال به حد نصاب رسيده باشد گرچه در ميان سال به علت نوسان گاهى مال التجاره به كمتر از حد نصاب رسد.
س17- حد نصاب (مقدار معين) تعلق زكات در مال التجاره (كالاى تجارتى) چقدر است؟ و در آن مقدار به بعد چقدر واجب مىشود؟.
ج- حد نصاب (مقدار معين) تعلق زكات در مال التجاره همان حد نصاب طلا و نقره است، يعنى اگر تاجرى به قيمت 80 گرم طلا ويا 560 گرم نقره، مال التجاره در اختيار داشته باشد از آن مقدار به بعد 5/2% واجب مىشود.
س18- آيا تاجر زكات را بايد از كاركرد پرداخت نمايد يا از سرمايه؟.
ج- هم از كاركرد و هم از سرمايه، يعنى تاجر آخر سال سرمايه و كاركرد را حسابرسى كرده و با هم جمع میکند و اگر در حد نصاب باشد 5/2% را بعنوان زكات به مستحقين پرداخت مىكند.
س19- منظور از سرمايه و كاركردى كه زكات در آن واجب است چيست؟.
ج- منظور از سرمايـه و كاركردى كـه در آن زكات واجب است موجودی نقدی و کالاهائى است که مورد خريد وفروش قرار مىگيرد، اما آن كالاهائى كه بعنوان وسائل كار از آن استفاده مىشود و مورد خريد و فروش قرار نمىگيرد مانند ماشين، رايانه، تلفن و... كه مورد استفاده مغازه و شركت قرار دارد، و همچنين آنچه از شركت و يا مغازه برداشت و خرج شده است زكات تعلق نمىگيرد.
س20- آيا زكات مال التجاره از كالا و جنس پرداخت مىشود يا از قيمت آن؟.
ج- از قيمت آن، زيرا همانگونه كه تعيین نصاب مال التجاره بر اساس قيمت آن است زكات آن نيز بايد از قيمت آن پرداخت شود، همچنين پرداخت قيمت بنفع فقراست زيرا كه فقير مىتواند با قيمت (پول) مايحتاج خود را فراهم كند اما ممكن است نيازى به جنس نداشته باشد و مجبور شود جهت برآورده كردن نياز خود جنس را زير قيمت بفروش برساند.
س21- شخصى اول محرم مبلغى كه به حد نصاب رسيده بدست آورده است، و بعد از چند ماه با همان مبلغ مغازهاى را تاسيس و شروع به تجارت مىكند، آيا مبدأ حول (گذشت سال) جهت حسابرسى زكات مغازه از تاريخ بدست آمدن مبلغ شروع مىشود يا از تاريخ تاسيس مغازه و شروع تجارت؟.
ج- از تاريخ بدست آوردن مبلغ، زيرا كه مبدأ حول (گذشت سال) در مال التجاره از تاريخ بدست آمدن مبلغ نقدى آن است، اين در صورتيست كه آن مبلغ قبل از شروع تجارت به حد نصاب (معين) رسيده باشد، در غير اينصـورت يعنــى اگر شروع تجارت با مبلغي باشد که به حد نصاب نرسيده باشد مبدأ حول (گذشت سال) در مال التجاره از تاريخ شروع تجارت مىباشد.
س22- اگر کسى قطعه زمينى را جهت ساخت خانه مسكونى مورد استفاده خود خريدارى نمايد، اما بعد از مدتى تغيير نظر دهد وآن را به معرض فروش گذارد آيا بعد از تصميم فروش، آن زمين در صنف مال التجاره قرار گرفته و زکات در آن واجب میشود؟.
ج- خير، آن زمين در صنف مال التجاره (كالاى تجارتى) قرار نمىگيرد و زكات در آن واجب نيست، زيرا كه شرط مال التجاره بودن در هر مالى اين است كه آن را به هدف فروش (تجارت) خريد، و به همان هدف نگهدارى نمايد، يعنى اگر در ابتدا به هدف فروش (تجارت) خريدارى نمايد سپس تغيير نظر دهد و آن را جهت ساخت خانه مسكونى مورد استفاده خود قرار دهد نيز زكات تعلق نمىگيرد.
س23- شخصى مالك ساختمانها و ماشينهاى زيادي است، كه آن ساختمانها را اجاره داده، و ماشينها را بكار انداخته و از آن درآمد كسب مىكند، آيا در قيمت ساختمانها و زمينها زكات واجب است؟.
ج- در صورتيكه ساختمانها جهت اجاره دادن و ماشين ابزار كار باشد در قيمت آنها زكات تعلق نمىگيرد، بلكه در درآمد آنها هنگامي كه به حد معين رسد و يك سال از ملكيت آن بگذرد زكات تعلق مىگيرد.
س24- شخصى مبلغى را از ديگرى طلبكار است، آيا لازم است كه زكات طلب خود را بپردازد؟.
ج- چنانچه بدهکار توانگر باشد بگونهای که طلبکار بتواند در هر حال که بخواهد طلب خود را از بدهکار بستاند لازم است که طلبکار زکات طلب خود را بپردازد زيرا آن مبلغ همانند ماليست که نزد کسی بامانت گذاشته باشد، اما اگر بدهكار تنگدست، و از كسانى باشد كه در پرداخت بدهى خود امروز و فردا مىكند، در اين هنگام تا زمانيكه طلب خود را دريافت نكرده است لازم نيست زكات خود را بپردازد. همچنين است زكات مهريه عندالمطالبهاى كه به حد نصاب بوده و سال نيز بر آن گذشته باشد در صورتيكه شوهر توانگر، و حاضر به پرداخت مهريه در هر حال كه زن مطالبه كند باشد بر زن واجب است كه زكات مهريه خود را پرداخت نمايد.
س25- شخصى مبلغى را كه به حد نصاب رسيـده وحول (سال) نيز بر آن گذشته است در اختيار دارد اما از طرفى مبلغى نيز بدهكار است آيا بايد زكات هر آنچه را در اختيار دارد بپردازد يا مىتواند بدهكارى را از كل آنچه در اختيار دارد كم كند و زکات باقيمانده را بپردازد يعنى زكات كل آنچه در اختيار دارد منهاى بدهكارى؟.
ج - مىتواند بدهكارى را از كل آنچه در اختيار دارد كم كند و زکات باقيمانده را بپردازد همچنين اگر تاجرى بعنوان مثال سرمايهاش (500.000) باشد اما از طرفى مبلغ (50.000) طلبكار و (150.000) به اين و آن بدهكار است در اين صورت بعد از اضافه كردن طلب، مىتواند مبلغ (150.000) بدهكارى را از (550.000) كم كند و زكات (400.000) را بپردازد.
س26- توانگرى طلبكار فرد تنگدستي است كه چند سال است در پرداخت بدهى خود امروز و فـردا مىكند، آيا طلبكار مىتواند بحساب زكات از طلب خود چشم پوشی نمايد؟.
ج- چشم پوشی از طلب به حساب زکات جائز نيست، زيرا كه در اين صورت زكـات دهنـده، زكات را وسيلهاى جهت حفظ مال خود قرار داده، و مالى را كه بايد به مستحقين پرداخت نمايد نزد خود نگاهداشته است، كه زكات بايد به محتاجين و مستحقين پرداخت شود.
س27- حقوق بگيران (مستمری بگيرانی) كه ماهيانه مقدارى از حقوق خود را پس انداز مىكنند از آنجائيكه مبدأ حول (گذشت سال) پس انداز هر ماه متفاوت است چگونه زکات خود را پرداخت میکنند؟.
ج- پس از به حد نصاب رسيدن پس اندازها آنها میتوانند به دو روش زکات خود را پرداخـت کنند: اول اينکه براى پس انداز هر ماه مبدأ حول جداگانهاى قرار دهند و ماهيانه زكات پس انداز هر ماه را به مستحقين دهند و چنانچه در ميان سال، پس اندازها از حد نصاب كمتر شود مبدأ حـول لغو مىگردد و بعد از حد نصاب جديد مبدأ حول جديد شروع مىشود. روش دوم اينكه يك ماه از سال مثلاً رمضان را انتخاب كنند و زكات پس انداز همه ماهها را در آن ماه پرداخت نمايند كه اين روش آسانتر وان شاء الله اجر آن نيز بيشتر خواهد بود چون كه سريعتر و قبل از موعد به توزيع زكات مبادرت شده است، اما روش اول مشقت و سختى را بهمراه دارد.
س28- مستحقين زكات چه کسانی هستند؟.
ج- مستحقين زکات هشت گروهند:
ا- فقرا، آنها كسانى هستند كه هيچ ندارند.
2- مساکين، كسانيكه دخلشان به خرجشان نمىرسد مثل كسيكه درآمدش در روز (90) است و خرجش (100).
3- عاملين عليها (کسانيكه از طرف حاكم مأمور جمع آورى زكاتند).
4- مؤلفة قلوبهم (تازه مسلمانانى که براى جلب محبت و تقويت ايمانشان به آنها زكات داده مىشود).
5- بردگانی که خود را از صاحبانشان میخرند، که با دادن زکات براى آزاد كردن آنها مبادرت مىشود.
6- بدهکاران، بشرط اينكه بدهكارى، در جهت معصيت (گناه) ايجاد نشده باشد، مگر اينكه بدهكار توبه كرده، و راستى توبه وى ثابت شده باشد.
7- مجاهدان، كسانيكه در راه خـدا جـهـاد مـىكنـنـد.
8- وامـانــدگان در راه، يعنى مسافرانى كه در اثر علتى (سرقت، گم شدن اموال و...) در راه مانـدهاند و توشه كافى براى رسيدن به مقصد يا برگشت به وطن را ندارند هر چند افرادى فقير و بىبضاعتى نيستند.
س29- آيا صرف زكات جهت ايجاد عمران و آبادى و انجام امور خيريه عام المنفعه جائز است؟.
ج- صرف زكات در جهات مذكور جائز نيست، بجز ايجاد مدارس شرعى و تأمين مخارج طلاب و حقوق مدرسين و آنچه در راه نشر علم شرعى باشد، زيرا كه آموزش و آموختن علوم شرعى از جمله جهاد فى سبيل الله بشمار مىرود و خداوند در سوره توبه آيه 122 آن را با جهاد يكسان دانستـه و مـىفرمايــد: ﮋﯧ ﯨ ﯩ ﯪ ﯫﯬ ﯭ ﯮ ﯯ ﯰ ﯱ ﯲ ﯳ ﯴ ﯵ ﯶ ﯷ ﯸ ﯹ ﯺ ﯻ ﯼ ﯽ ﯾ ﮊ [التوبة: 123]. «شايسته نيست، مؤمنان همـگى (به سوى ميدان جهاد) بيرون بروند، چرا از هر گروهى، طايفهاى از آنان (به كارزار) نمىروند (و طايفهاى بمانند) تا در دين (و معارف و احكام اسلام) آگاهى پيدا كنند و قوم خود را وقتى به سوى آنان بازگشتند بيم دهند، باشد كه آنان [از كيفر الهى] بترسند». بعد از تأكيد در امر شركت در ميدان جهاد و عدم تخلف از آن، مؤمنان بيش از پيش مصمم به شركت در ميدانهاى جهاد شدند، حتى در جنگها (سريههائى) كه پيغمبرص شخصا شركت نمىكردند همگى به سوى ميدان مىرفتند و پيامبرص را تنها مىگذاردند، آيه فوق نازل شد و اعلام كرد كه شايسته نيست همـه مسلمـانـان بسوى ميدان جنگ بروند بلكه گروهى در مدينه بمانند، و معارف و احكام اسلام را از پيامبرص بياموزند، و به دوستان مجاهدشان پس از بازگشت تعليم دهند. در اين آيه، خداوند آنهائى را كه بخاطر تفقه و دانش آموختن براى جهاد در ميدان خارج نمىشوند، با كسانيكه در ميدان جهاد شركت مىكنند يكسان قرار داده است زيرا همانگونه که جهت گسترش و حفظ دين، جهاد در ميدان لازم است، علم نيز از لوازم گسترش دين و دفاع از آن است، و دشمن از هر دو وسيله نظامى و فرهنگی عليه اسلام و مسلمين استفاده مىكند و مجاهدان نيز بايد در هر دو عرصه نظامى و فرهنگى آمادگی دفاع از اسلام و مسلمين را داشته باشند، لذا صرف زكات جهت جـهاد در هر دو عرصه نظامى و علمى از مصارف هشتگانه زكات است.
س30- فردى در خارج از وطـن خـود مقيـم و مشغول به كار است، آيا زكات مالش را به وطنش ارسال كند، و يا اينكه لازم است آن را در محل اقامت خود پرداخت نمايد؟.
ج- هر جا كه مصلحت اقتضا كند زكات را همانجا توزيع نمايد، بعنوان مثال، اگر اهل وطـن پرداخت كننده زكات، مستحقتر و يا ازخويشاوندان وى باشند بهتر است كه زكات را در وطنش توزيع كند.
س31- آيا زكات دهندهاى مىتواند كليه زكات خود را به بدهكارى بپردازد كه تمامى بدهكاريهاى خود را ادا نمايد؟.
ج- بدهكارى كه نتواند بدهى خود را ادا نمايد، در صورتى كه مسلمان باشد از مستحقين زكات است و جائز است كه زكات دهندهاى همه زكات خود را يكجا به آن بدهكار پرداخت كند تا بتواند بدهى خود را ادا نمايد.
س32- آيا پرداخت زكات به برادر، عمو، و ديـگر خويشاوندان جائز است؟.
ج- آرى، پرداخت زكات به برادر، خواهر، عمو، عمه و ساير خويشاوندان در صورتيكه مستحق باشند جائز است، بجز پدر و مادر و فرزندان كه در حالت فقر آنان بر شخص توانگر واجب است كه از مال خاص خـود آنان را تأمين نمايد.
س33- مرد توانگرى در دادن مخارج زن و فرزند خود كوتاهى مىكند و يا اصـلاً خرجـى آنها را نمىدهد آيا جائز است كه از مال زكات به آن زن داد تا خرج خود و فرزندانش نمايد؟.
ج- در صورتيكه مردى در خرجى زن و فرزند خود كوتاهى كند و يا اصـلاً مخـارج آنـها را ندهد، آن زن و فرزند از جمله فقرا به حساب مىآيند و جائز است براى رفع حاجت آنان، از مال زكات به آنها پرداخت شود.
س34- جوانى قصد ازدواج دارد آيا مىتوان با اموال زكات در امر ازدواج او را يارى نمود؟.
ج- چنانچه آن جوان استطاعت مالى جهت ازدواج خود را نداشته باشد جائز است با اموال زكات در اين امر او را يارى كرد.
س35- زن توانگرى همسر مرديست فقير، آيا آن زن مىتواند زكات مال خود را به شوهرش دهد؟.
ج- زن مىتواند زكات مال خـود را به همسـر فقيرش پرداخت نمايد بدليل اينكـه خداوند مـىفرمايد: ﮋ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮊ [التوبة: 60]. «جز اين نيست كه صدقات براى فقرا و مساكيـن است». وشوهر فقير نيز از جمله فقرا است.
س36- مستحقى، نياز خود را نزد كسى مطرح نمىكند و حاجتش را به رو نمـىآورد و بعلـت عدم آگاهى از نياز وى، كسى زكات مالش را به او نمىدهد، چنانچه كسى از نيازش آگاه شود آيا جائز است كليه زكاتش را به او دهد تا نيازش بر طرف شود؟.
ج- در صورتيكه مصلحت اقتضا كند جائز است كه تمامى زكات مال را به يك نيازمند تقديم كرد همانند مثال سؤال فوق.
س37- آيا در پرداخت زكات نيت شرط است؟.
ج- آرى، لازم است كه هنگام پرداخت زكات و يـا جدا نمودن جزئى از مـال بعنـوان زكات، در دل نيت كند كه اين مالى را كه جدا مى نمايد و يا پرداخت مىكند از جمله اموال زكات است.
وصلى الله وسلم على نبينا محمد وعلى آله وصحبه أجمعين
26/7/1429هـ . ق = 8/5/1387هـ . ش